Хүбшэтэн

Хүбшэтэн (латаар 'Chordata') — дахин аматан амитадай хүрээ. Хүбшэтэн амитад хүбшэн нэрэтэй мезодермаль тэнхэлэгэй араг яһанай дэргэдэһээ тодорхойлогдоно, дээдэ хэлбэри һээр нюргань һолино. Хүбшэтэн түрэлһээ дагуу мэдэрэлэй тогтолсооной бүтэсэ, үйлэ ажалалгаа амитадта хамагай үндэр байра һуури эзэлжэ байна. Энэ Дэлхэйдэ хүбшэтэнһээ дээшэ 60,000 зүйл, Россида 4300 зүйл байдаг..

Хүбшэтэн (Chordata)
Ланцетник Суматрын бар Зайгуул нохой дуудааша Шара алгана
Биологиин классификаци
Һалбари: Эукариот Аймаг: Амитан Хүрээ: Хүбшэтэн (Chordata) (Bateson, 1885)

Үзэл баримталал

Хүбшэтэн үзэл баримталал һээр нюргатан амитадые, зарим һээр нюргагүй амитадые нэгэдхэдэг. Тэдэнэй амидаралай циклэй наад захань тодорхой хугасаанда бүхы хүбшэтэн хүбшэтэй, хүнды нюрганай мэдэрэлэй сошортой, загаһанай хэрээһэнэй илгаатай, эндостильтай болон гургалдай дараа байрлуулһан һүүлтэй байна. Хүбшэтэн түрэл гурбан дэд хэбшэлэй хубаажа болоно: толгой хүбшэтэн (Cephalochordata), туникадууд (Tunicata), һээр нюргатан (Vertebrata) — габалай яһаниинь сорын ганса дэд хэбшэл.

Бүтэсын онсолигууд

Ланцетник жээшэгээр Cephalochordata бүридэлэй зураг: 1 — Мэдэрэлэй хоолойн урда хэһэгтээ бүдүүн («уураг тархи»); 2 — хүбшэн; 3 — мэдэрэлэй таталга («нугарһан»); 4 — һүүлэй һэрбээ; 5 — хонзооһон; 6 — гэдэһэ дотор; 7 — һудаһан; 8 — зангалайн хүндын нүхэн (атриопор); 9 — зангалайн хүнды; 10 — бахалуурай (зангалайн) забһар; 11 — бахалуур; 12 — аманай хүнды; 13 — аман хажуудын тэмтэрүүл; 14 — аманай нүхэн; 15 — бэлгын булшархай (хибһэн гү, али үндэгэбшэ); 16 — нюудэн; 17 — мэдэрэл; 18 — метаплевраль эбхэлеэ; 19 — мухар эльгэнэй һалаа. Амисхал (хиин андалдалга): хүхэ һуршань хүшэлтүрэгшэ баянтай уһанай оролгые тэмдэглэдэг, улаан һуршань — нүүрһэнтүрэгшын дабхар эһэл баянтай уһанай гаралга.

Хүбшэтэн — хоёр талын симметрида тодорхойлогдоһон амитадай хүрээ, хүгжэлэй тодорхойн үе шатанда дарааха шэнжэ тэмдэгтэй:

• Хүбшэн — гэдэһэнэй хоолойн нюрганай талын хүрхылгэлгээр байгуулһан энтодермын гаралһан уян хатан барюул. Һээр нюргатадай хүбшэн үрэ хүбрэлэй хүгжэлэй ябасада бүрэн гү, али хэһэгшэлэн һээр нюрга байгуулһан мэнгээрһэнэй, яһанай эдээр һолигдоно.
• Мэдэрэлэй хоолой, дорсаль байрладаг. Һээр нюргатадта уураг тархида, нугарһанда хүгжэлнэ.
• Зангалайн забһар — бахалуурай хоолойдо хоһолһон нүхэн. Доодо хүбшэтэд шүүлтэ уһан хангамжа оролсоһон. Газарай һээр нюргатадта зангалайн забһар үрэ хүбрэлэй шатада хэрээһэн уутаар байгуулгана.
• Булшанай һүүл — бэеын хонзооһон дараа хэһэг.
• Эндостиль — бахалуурай хэблын талада хобол. Доодо хүбшэтэд (фильтратор) энэ хэһэгдэ хоолой хэһэг шуглуулха, улаан хоолой руу тэдэные сүлөөлжэ туһалха саляа үйлэдбэрилһэн.

Ангилал

Хүбшэтэн хүрээ, Chordata

• Дэд хүреэн Tunicata гү, али Urochordata (туникат, гү, али урохордат)
  • • • Анги Ascidiacea (асциди)
      • Анги Thaliacea
      • Анги Appendicularia (аппендикуляри)
      • Анги Sorberacea
• Дэд хүреэн Cephalochordata гү, али Acraniata (толгойн хүбшэтэн гү, али цефалохордовые)
  • • • Анги Leptocardii (ланцетник)
• Дэд хүреэн Vertebrata гү, али Craniata (һээр нюргатан)
  • • • Анги Agnatha (хасартагүй)
        • Дэд анги Myxinoidea (миксиноид)
        • Дэд анги Petromyzontida
        • Дэд анги Conodonta †
        • Дэд анги Pteraspidomorphi †
  • Инфратип Gnathostomata
    • • Анги Placodermi (плакодерма) †
      • Анги Acanthodii (акантода) †
      • Анги Chondrichthyes (мэнгээрһэнэй загаһан)
        • Дэд анги Elasmobranchii (хабтагай зангалайтан): абарга загаһан, скат
        • Дэд анги Holocephali
      • Анги Osteichthyes (яһатай загаһан)
        • Дэд анги Actinopterygii (туяа үдэтэй загаһан)
        • Дэд анги Sarcopterygii (һэлюур үдэтэй загаһан)
    • Баг Tetrapoda (дүрбэн хүлтэн)
      • Анги Amphibia (газар уһанай амитан гү, али амфиби),
      • Анги Reptilia (мүлхигшэд гү, али рептили)
        • Дэд анги Anapsida (анапсида)
        • Дэд анги Diapsida (диапсида)
      • Анги Aves (шубуун)
      • Анги Mammalia (хүхэтэн)

Мүн үзэхэ

• Һээр нюргагүй
• Амитад
• Хүхэтэн

Ном зохёол

• Н. Н. Гуртовой, Б. С. Матвеев, Ф. Я. Дзержинский. Практическая зоотомия позвоночных (низшие хордовые, бесчелюстные, рыбы). — М.: Высшая школа, 1976. — С. 351.
• Биологический энциклопедический словарь под редакцией М. С. Гилярова и др., М., изд. Советская Энциклопедия, 1989.