Бодосой түлэб

Бодосой түлэб гү, али агрегат түлэб — тодорхой зарим нэгэ температурын болон даралтын интервалда өөршэлэгдөөгүй иимэ шэнжэ шанараар тодорхойлогдоһон түлэб:

• Эзлэхүүные ба хэлбэриие хадагалха шадана (хатуу бэе) шаданагүй (шэнгэн, хии);
• Холын гурим (хатуу), дүтын гурим (шэнгэн) гү, али гуримгүй (хии) байдал;

Бодосой дүрбэн түлэб. Сагай зүүнэй дагуу: хатуу (мүльһэн), шэнгэн (уһан), плазма (сахилгаан) ба хии (үүлэн).

Молекулануудай хоорондо таталсаха түлхэлсэхэ хүсэнүүдэй али алинь үйлэшэлдэг. Молекулануудай харилсан үйлэшэлэлэй эдэгээр хүсэнүүдые молекула хүсэн гэнэ. Молекулануудай харилсан таталсадаггүй бол бүхы бодос хиин түлэбтэ байха байһан. Таталсаха хүсэнэй үйлэшэлээр молекуланууд барисалдажа шэнгэн, хатуу бэеэ үүдхэдэг. Хатуу бэеэ һунгажа таһалхада хүсэн үйлэшэлдэг, шэнгэнэй 2 дуһал хоорондо ниилэдэг, шэнгэн хатуу бэеэ норгодог зэрэгынь молекулануудай таталсаха хүсэнэй үрэ дүн юмаа. Молекуланууд бэе бэедээ маша ехэ дүтэлэлгэ тэдэгээрэй хоорондо түлхэлсэхэ хүсэн үйлэшэлнэ. Хатуу шэнгэн бэе бараг шахагдадагггүй, хиин эзэлхүүные түгэсхэлгүй багадхан шахажа болодоггүй шалтагааниинь түлхэлсэхэ хүсэнэй нүлөө юм.

Молекулануудай хоорондохо таталсаха түлхэлсэхэ хүсэнүүдые нэгэдхэн молекулануудай харилсан үйлэшэлэлэй хүсэн гэнэ. Нэгэ молекулын электронуудай ба өөр молекулануудай атомуудай сүм эсэргүү сэнэгтэй ушарһаа таталсана. Гэтэл нэгэ молекулын эжэл сэнэгтэй элекронууд түлхэлсэнэ. Сүмүүдэй хоорондошье түлхэлсэхэ хүсэн үйлэшэлнэ.

Бодос хии, шэнгэн, хатуу түлэбтэ оршоно. Энэ түлэбые агрегат түлэб гэнэ.

Гол дүрбэн түлэбүүд

Хиин молекулануудай хоорондо зай ехэтэй. Хиин молекуланууд олбогор холбоотой. Хиин молекуланууд хашалгүйгөөр түргэнөөр хүдэлхэ шадана.

Хии

Хии дэхи атом молекулануудай хоорондохо зай молекулын диаметрһээ олон дахин ехэ байдаг. Молекуланууд секундада хэдэн зуун метр хурдатай хүдэлжэ байхадаа хоорондоо мүргэлдэжэ өөр өөр зүгтэ зайладаг. Иимэһээ хиин хэмжээ хизгааргүй тэлэхэ боломжотой, өөрын эзэлхүүн, хэлбэр дүрсэгүй.

Шэнгэн

Нэгэ атомтай шэнгэнэй бүтэсэ.

Шэнгэн дэхи молекуланууд бэе бэедээ бараг хүрэлсэжэ нягта байрлана. Иимэдэ молекула бүхэн зэргэлдээ молекулануудайхаа хүрээлэлдэ оршоно. Молекуланууд тэнсэбэриин байранда хэлбэлзэжэ хүдэлнэ. Гэбэшье шэнгэнэй молекула топорхой хугасаанай дараа тэнсэбэриин байраа орхон нүүнэ. Тэнсэбэриин байранда байха хугасаае һуурин амидарха хугасаа гэнэ. Температурые нэмэгдүүлхэд һуурин амидарха хугасаа багадна. Шэнгэные шахахад молекуланууд деформацилагдана. Үүндэ шэнгэн бараг шахагдадаггүйн ушар оршоно. Шэнгэн урдамдхай өөрөөр хэлэбэл хэлбэри дүрсээ хадгалдаггүй ушарынь шэнгэнэй молекуланууд гаднын хүсэнэй дагуу шэлжэдэгтэ оршоно.

Хатуу бэе

Кристалл бодос: стронциин титанатай зурагай атомай хэмжээ. Хурса атомууд — Sr, харахан Ti.

Хатуу бэе дэхи атом молекуланууд тэнсэбэриин байранайхаа оршом бүхы шэглэлдэ хэлэбэлзэжэ байдаг. Тэнсэбэриин байраа орходоггүй ушарынь эзэлхүүн хэлбэри дүрсээ хадгална. Хатуу бэеын атом ба ионуудай хэлбэлзэхэ хүдэлөөнэй тэнсэбэриин байрын түбые холбобол зүб хэлбэритэй огторгойн тор үүдэнэ. Үүные кристалл тор гэнэ.

Плазма

Плазма дүрбэдэхи агрегат түлэб гэжэ. Энэ түлэб саармаг атом (гү, али молекулануудай) болон түлэбэри тоосонсор (ион, электронууд) бүридэһэн бүрэн гү, али хэһэгшэлэн ионизацилагдаһан хии юм.

Холбооһон

• Энэ хуудаһан Бодосой түлэб гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
• 2005-06-22, MIT News: MIT physicists create new form of matter Citat: "... They have become the first to create a new type of matter, a gas of atoms that shows high-temperature superfluidity."
• 2003-10-10, Science Daily: Metallic Phase For Bosons Implies New State Of Matter
• 2004-01-15, ScienceDaily: Probable Discovery Of A New, Supersolid, Phase Of Matter Citat: "...We apparently have observed, for the first time, a solid material with the characteristics of a superfluid...but because all its particles are in the identical quantum state, it remains a solid even though its component particles are continually flowing..."
• 2004-01-29, ScienceDaily: NIST/University Of Colorado Scientists Create New Form Of Matter: A Fermionic Condensate
• Short videos demonstrating of States of Matter, solids, liquids and gases by Prof. J M Murrell, University of Sussex