Малтамал түлишэ: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

'''Малтамал түлишэ''' гээшэ тодорхой хэмжээндэ [[нүүрһануһантүрэгшэ]] (гидрокарбон) агуулһан [[шулуун нүүрһэн]], [[газарай тоһон]], [[байгаалиин хии]] болон [[шатадаг занар]] гэһэн [[ашагта малтамал]]нууд юм<ref name="Dr. Irene Novaczek">{{cite web|author=Dr. Irene Novaczek|title=Canada's Fossil Fuel Dependency|url=http://www.elements.nb.ca/theme/fuels/irene/novaczek.htm|publisher=Elements|accessdate =2007-01-18}}</ref>. Зарим тохёолдолдо [[нүүрһэлиг занар]], [[асфальт]], [[озокерит]]ые эндэ багтааха бии. Шатаха ашагта малтамалнууд Дэлхэйн гадаргуугай дээдэ хэһэгтэ хуримталагдана. Хии ([[байгаалиин хии]]), шэнгэн ([[газарай тоһон]]), хатуу ([[нүүрһэн]], [[шатадаг занар]] гэхэ мэтэ) түлэбтэ оршоно. Малтамал түлишэ органик гаралтай<ref name="Dr. Irene Novaczek"/>, өөрөөр хэлэбэл [[амитан]], [[ургамал]] мүхэһэнэй һүүлдэ үлэгдэл хэдэн зуун сая жэлэй хугасаанда газарай хэбэлдэ даралта, температурын нүлөөгөөр хубиржа шатаха ашагта малтамал бии болодог гэжэ үзэдэг байна<ref>{{cite web|title=Fossil fuel|url=http://oaspub.epa.gov/trs/trs_proc_qry.navigate_term?p_term_id=7068&p_term_cd=TERM|publisher=EPA|accessdate=2007-01-18}}</ref>. Энэ онолые «[[Газарай тоһоной бии бололгын органик онол|шатаха ашагта малтамалай бии бололгын органик онол]]» гэжэ нэрлэхэ ба анха энэ һанаае 1556 ондо Георг Агрикола дэбжүүлжэ, 1757 ондо [[Михаил Ломоносов]] дэлгэрүүлһэн байна. Энэһээ гадна дэгдэмхы, хүнгэн нүүрһануһантүрэгшэд (ехэбшэлэн байгаалиин хии) химиин нэгэдэхэ урбалаар бии боложо болохо тухай «[[Газарай тоһоной бии бололгын органик буса онол|органик буса онол]]» байна.