Монгол: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа
Зосоохинь усадхагдаа Зосоохинь нэмэгдээ
м clean up, replaced: эдын засаг → эдэй засаг (9) using AWB |
м clean up, replaced: МЭҮ → {{МЭҮ}} (2), хэмээн → гэжэ (5) using AWB |
||
60 мүр:
Монгол үндэһэтэн (95 %), [[Хасагууд|хасаг]] (3.9 %), [[уряанхай]] арад түмэнһөө бүридхэжэ 3 сая (миллион) хүн зонтой. Монгол улас [[далайда гаралгагүй улас|далайда гарсагүй]] бүгэдэ [[Буддын шажан|Бурханай шажан]] диилэнхэй хүн зоной шүтэлэг юм. Газар нютагай хэмжээгээр дэлхэйн 19-дэхи һуурида байна, 1,564,116 дүрбэлжэн километр нютагынь дунджаар далайн хэмжээнһээ дээшэ 1,580 метр үндэртэ үргэгдэһэн байдаг. Нютагай ехэнхинь [[тала]], [[хээрэ]] бүгэдэ хойто болон баруун талаар [[Алтайн нуруу|Алтай]], [[Хангайн нуруу|Хангай]], [[Хэнтэйн нуруу|Хэнтэй]] нюруунууд, бусад һалбари ууланууд һунан тогтоһон, урда талада [[Гоби]] зонхилно. [[Хүдөө ажахы]]н һалбарида бэлшээриин [[мал ажахы]] эрхэлдэг, мүн гол мүрэнүүдэй ай һаба газарнуудаар [[улаан буудай]], [[хүнэһэнэй ногоо]] голшолон таряалдаг. [[Нүүрһэн]], [[түмэр|түмэрэй хүдэр]], [[зэд]] зэргын ашагта малтамал баялиг.
Монгол оронһоо [[Палеонтологи|эртын шэмэ шудалалай]] олдобори баян олдодог. Евразиин нүүдэлшэдэй анханай түрэтэ улас гэжэ алдаршаһан [[Хүннү]] {{МЭҮ}} 209 ондо Монгол орондо түблэн байгуулагдажа байба. Тэрэнһээ хойшо [[Түрэг]] болон үбгэ Монгол хэлэтэй олон улас ээлжэлэн оршон байһан болоод 13-р зуунай эхеэр тархай Монгол аймагуудые [[Чингис хаан]] нэгэдхэжэ [[Ехэ Монгол Улас]] байгуулагдаһан. 1234 ондо [[Үгэдэй хаан]] залгамжалжа, хожомынь 1279 ондо Чингис хаанай аша [[Хубилай хаан]] [[Юань улас]]ые Хитадта түблэн байгуулһан байна. Юань улас унаһанай дараа XIV зуунай үеһөө Монголшууд [[Сагаан хэрэм]]һээ хойшохи орондоо дотоодоо дайн самуунтай бага хаадай үе туулаа. 1604—1634 ондо хаан һууһан [[Лигдэн хаан]] [[Манжа үндэһэтэн|манжуудта]] эсэргүү Монголшуудые дахин нэгэдхэхые оролдоһон болобошье тэрэнэй наһа бараһанай дараагаар [[Манжын Чин гүрэн|Чин уласай]] эрхэшээлдэ субаран орсогооһон. 1911 ондо [[Манжын Чин гүрэн|Чин гүрэн]] нурахань тодорхой болоһоноор Монголшууд тусгаар тогтонолоо зарлан тунхаглажа [[Богдо хаан]]та Монгол улас байгуулагдаһаншье [[Арадай хубисхал|1921]] он хүрэтэр бүринээр тусгаар тогтоножо шадаагүй. 1945 ондо [[Зүблэлтэ Холбоо|СССР]]-һээ бусад гадаадын уласуудаар хүлеэн зүбшөөрэгдэжэ, 1961 ондо [[Нэгэдэһэн Үндэһэтэнэй Байгуулга|НҮБ]]-ын гэшүүн, [[бүрин эрхэтэ улас]] болоһон. 1924 оной үндэһэн хууляар [[Бүгд Найрамдах Монгол Арад Улас]] нэрэтэй боложо, [[Зүблэлтэ Холбоо|СССР]]-эй нүлөөгөөр [[коммунизм|коммунис]] улас түрын дэглэм, [[социализм|ниигэм журамай]] эдэй засагаар замнаһан. 1990 ондо бусад [[социализм|социалис]] уласуудын адли [[арадшалал|арадшалһан]] дэглэм, [[заха зээлиин эдэй засаг]]та шэлжэһэн.
== Түүхэ ==
66 мүр:
=== Эртэ үе ===
Эртэ дээр үеһөө мүнөөнэй Монгол уласта бэлшээриин нүүдэлшэд амидаржа байһан ба хааяа нэгэдэжэ томо улас гүрэнүүдые байгуулжа бэлэй. Эдэһээ анханайхинь болохо [[Хүннү гүрэн]] {{МЭҮ}} 209 ондо [[Модун шаньюй]]гаар ударидуулан түрэтэ улас үүсхэһэн юм. Энэ гүрэн богони хугасаанай дотор [[Цинь улас]]та аюул ушаруулһан эгээн гол хүсэн боложо, уламаар [[Сагаан хэрэм]] баригдаха шалтагааниинь болоһон. Сагаан хэрэм өөрөө [[жанжан]] [[Мэнь Тиан]]ай үедэ 300,000 сэрэгээр хамгаалагдажа байба. Хүннүгэй дараа [[Сяньби]], [[Жужан улас]], [[Муюн]], [[Тоба]] зэргэ эртын Монголшуудай байгуулһан уласууд оршожо ябаһаар 6-р зуунда [[Түрэгэй эзэнтэ гүрэн|Түрэгүүдтэ дарагдаж]], 8-р зуунай үедэ [[уйгурнууд]] залгамжалан улас байгуулжа, тэрэнэй дараа [[Кидан]]ууд залгамжалһан байна. 10-р зуунһаа эхилэн зэргэсэһэн олон аймагууд байгуулагдаһан болоод, 1182—1206 онуудта Чингис хаанай [[Хамаг Монгол]]ой ханлигта бүгэдэ нэгэдхэгдэжэ, Ехэ Монгол Улас байгуулагдаһан.
=== Эзэнтэ гүрэн ===
101 мүр:
[[1992]] ондо шинэ [[Монгол Уласай Yндсэн Хуули|Yндсэн хуулийг]] баталснаар, [[Монгол Уласай Ехэ Хурал|Уласай Ехэ Хуралай]] сонгуулийг арадчилһан зарчмаар явуулж эхэлжээ.
[[1992]] оной сонгуульд [[МАХН]] ялалт байгуулж, [[Монгол Уласай Ехэ Хурал|УИХ-д]] 70 суудлыг авчээ. [[1996]] ондо [[Монголой Арадчилһан Xолбоо]], арадчилһан намуудын эвсэл тус уласай эдэй засаг ба улас төрд шинэчлэлт, өөрчлөлтийг гүйцэтгэх шинэ хөтөлбөр боловсруулж оролцсоной дүнд сонгуульд онцгой ялалт байгуулһан. Энэ санал хураалтаар Уласай Ехэ Хуралай 76 суудлын 50-ийг нь Арадчилһан Холбоо эвсэл, 25 суудлыг МАХН авсан байна. [[2000]] оной сонгуулиар МАХН 72 бусад([[Арадчилһан нам|АН]], [[машаСН]], [[МИЗН]]) 4 суудал авсан юм. Харин [[2004]] оной сонгуулиар МАХН 38, Эх Орон-Арадчилал эвсэл 34, МБНН 1, бие даагчид 3 суудал авсан байна. [[УИХ-ын өнөөгийн гишүүдийн жагсаалт|2008 оной парламентийн сонгуульд]] МАХН ялалт байгуулж арад түмэн булхайтай
=== Ерөнхийлөгч ===
270 мүр:
Монгол улас нь НҮБ-ын энхийг дэмжехэ ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. Үүний хүрээнд Монголой цэргийн баг [[Сьерра-Леоне]]д [[НҮБ]]-ийн тусгай шүүхийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэжэ байһан. 2005-аас 2006 онуудад [[Бельги]] ба [[Люксембург]]ийн цэргүүдтэй хамт [[Косово]] руу цэргийн баг илгээжээ. мүн [[Африк]]ийн [[Чад]] улас уруу [[Монгол Уласай Зэвсэгт Хүчин|зэвсэгт хүчний]] 800 гаруй албан хаагч бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй багийг илгээхээр зэхэж байна. Монгол улас 2003 ондо [[Иракын эрх чөлөө ажиллагаа]]г дэмжиж Ирак руу, Талибан дэглэмийн эсэргүү ажиллагааг дэмжиж [[Афганистан]] руу цэргийн багуудаа илгээсэн.
Монгол Улас нь цөмийн зэвсгээс ангид бүс нютаг
== Газарзүй, уур амьсгал ==
361 мүр:
[[Файл:Mongolia-demography.png|thumbnail|Монголой хүн ам зүй. Хүн ам нь мянгаар.]]
2007 оной 7 һарын байдлаарх Монгол уласын нийт хүн амыг [[АНУ]]-ын хүн ам тооллогын товчоо 2,951,786<ref name="US Census">[http://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html U.S. Census Bureau International Data Base]</ref> гэжэ үзэж байгаа болоод энэ нь дэлхийд 138-д тооцогддог. Харин НҮБ нь хүн амыг 2,629,000<ref name="UN DESA PD">[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects]
The 2006 Revision Highlights</ref>
Хоёр хөрш орон болох [[Хитад]] ба [[ОХУ]]-ын хүн зонтой харьцуулахад маша өчүүхэн юм. Монголой хүн зоной ихэнх хувийг [[Монголшууд]] эзлэх болобошье [[Казах]], [[Тува]] угсаатнууд цөөнх тоотой бии. 2000 оной тооллогоор Монголой хүн зоной өсөлтийг жилд 1,2 % гэжэ тооцож байна<ref name="World Population Prospects">[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects] The 2006 Revision Highlights</ref>. Нийт хүн зоной 59 % нь 30-аас доош насны, үүнээс 27 % нь 14-өөс доош насныхан байна. Энэ харьцангуй залуу ба хурдацтай өсөж байгаа хүн ам нь бусад хөгжиж байгаа орнуудтай адли эдэй засагт нь хүндрэл учруулах боложоээ.
435 мүр:
Улалжлалт сууц болох [[гэр]] нь Монголой барилга урлалын суурь юм. Гэр нь мод, эсгийг ашаглан ихэвчлэн 5-6 ханатай, унь, тоонондо тулж босдог, дугуй хэлбэртэй, бөмбөгөр дээвэртэй ба угсарадаг оньст бүтээцтэй, нүүдэлчин амьдралд тохирсон эртнээс орон сууцаас гадна сүм, хийд, орд, өргөө ч болдог байба. 16-17-р зуунаас чулуу, тоосгийг ашаглаж, суурин байрлах гэр хэлбэрийн сүм, дуган баригдаж эхилһэн.
Эрдэмтэн Чүлтэм Монголой барилгын ур хийцийг Монгол, Төвөд, Хитад, эсвэл эдгээрийн хослол
=== Дуу хөгжим ===
| |||