Октавиан Август: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

|reign = {{МЭҮ}} 27 — {{МЭ}} 14 он (эзэн хаанаар)

1. Клодия ({{МЭҮ}} 41 он)<br />

2. Скрибония ({{МЭҮ}} 40 он — {{МЭҮ}} 39 он)<br />

3. Ливия Друзилла ({{МЭҮ}} 38 он — {{МЭ}} 14 он)

'''Октавиан Август''' ({{lang-la|Octaүianus Augustus}}, түрэһэн нэрэ — '''Гай Октавий Фурин''', {{lang-la|Gaius Octaүius Thurinus}}; {{МЭҮ}} 63 оной 9 һарын 23, [[Рома]] — 14 оной 8 һарын 19, [[Нола]]) — [[Римэй эзэнтэ гүрэн|Римэй эзэнтэ гүрэнэй]]эй байгуулагша анханай эзэн хаан.

Баян удамтай гэр бүлэдэ түрэһэн Август 18 наһатай байхадаа өөрын абгай аха [[Юлий Цезарь]]та үргэгдэн, тэрэнэй залгамжалагшаар нэрэлэгдэхэнэрлэгдэхэ болоо. Цезариин алалгын дараа ({{МЭҮ}} 44 он) эрхэ мэдэлэй түлөө тэмсэлдэ оролсожо, хэд хэдэн тулалдаанай дараа өөрын үрдилдэгшэ [[Лепиди]]тэй, [[Марк Антони]]тай хамтаар хоёрдохи [[триумвират]]ые байгуулаа. {{МЭҮ}} 32 ондо Лепидиие, {{МЭҮ}} 31 ондо [[Актиумай тулалдаан]]да Марк Антониие ([[Клеопатра]]тай хамтарһан) илажа, түрын эрхые гансаараа бариха болоһон байна. Август [[принсепс]] сула хүрэтэн [[Римэй эзэнтэ гүрэн]] гэжэ нэрэлэгдэхэнэрлэгдэхэ болобо. Эхиндээ бүгэдэ найрамдаха засаглалые дэмжэжэ, улас ороноо [[консул]] шэнги ударидажа байһаншье һаа, {{МЭҮ}} 27 ондо Август сула хүрэтэжэ, дүрбэн жэлэй дараа хэмжээгүй эрхэтэй эзэн хаан болобо. Тэрэнэй засаглалай үедэ ({{МЭҮ}} 31 – {{МЭ}} 14 он) Римэйхидай амидаралай хэб маяг өөршэлэгдэжэ, [[Грек]] - Римэй юртэмсэ хүгжэн сэсэглэжэ байба. Август эзэнтэ гүрэнэй алсалагдаһан можонуудые хамгаалха, зам табиха болон бусад олон ниитын ажал эхилүүлэн, [[Pax Romana|Пакс Романын]] үндэһые табижа, уралиг соёлые гиигүүлэн дэмжэжэ байба. Тэрэ Римэй ёһон һуртахуунай һургаалнуудые заһабарилха алхамуудые хэжэ, өөрынгөө охин [[Юли]]ие садар самуун ябадалтай гэн [[сүлэлгэ]]дэ ябуулжа байба. Тэрэниие наһа бараха үедэ эзэнтэ гүрэниинь [[Ибери|Ибериһээ]]һээ [[Каппадоки]] хүрэтэр, [[Галли|Галлиһаа]]һаа [[Эртын Египет|Египет]] хүрэтэр үргэн уудам болоһон байба. Тэрэниие наһа бараһанай дараа бурханшалан шүтэхэ болоо.

Октавиан Август бол [[Римэй эзэнтэ гүрэн]]иие үндэһэлэгшэ юм. {{МЭҮ}} нэгэдүгээр зуунай үедэ Римэй уласые һүйрүүлжэ байһан олон жэлэй һунжарһан дайниие зогсоожо Римэй эзэнтэ гүрэниие байгуулжа дараашын хоёр зуунай турша энхэ амгалан байха нүхэсэлые бүридүүлһэн габьяатай бэлэй. Гай Октавиус (юрэнь Октавиан нэрээрээ ниитэдэ алдартай ба "Август" хэргэмые 35 наһатайдаа хүртөө) {{МЭҮ}} 63 ондо түрэһэн болоод Римэй улас түрын гарамгай зүдхэлтэнүүдэй нэгэ болохо Юлий Цезариин үргэмэл ажа хүбүүн байһан юм. Хуули ёһоной хүүгэдгүй Юлий Цезарь залуу Октавианиие ашада дэмжэжэ улас түрын талаар үдэжэ үндыхэдэнь туһалба. Тэрэниие 18 наһатай байхада Юлий Цезарь алагдаһаниинь Римэй [[улас түрэ]], [[сэрэг]]эй зүдхэлтэнүүдэй дунда бөөн тэмсэл үрнэхэ шалтагаан болоо һэн. Анхандаа Октавиан тэмсэл зүршэлгые огто тоохогүй байһаншье һаа, Юлий Цезариин үргэмэл хүбүүн гэһэн нэрээр хэд хэдэн нүлөө бүхы хүнүүдэй дэмжэлгыень абажа шадаба.

Эрхэ мэдэлдэ хүрэхын түлөө хархисаар тэмсэжэ байһан Август илалта байгуулһанай дараа энхэ амгаланг туушатай хамгаалагша болон хубирба. {{МЭҮ}} 27 ондо сенаторнуудые тайбшаруулхын тулада бүгэдэ найрамдаха уласые һэргээжэ бүхы албан тушаалһаа татгалзажа байгаагаа мэдэгдэбэ. Гэбэш ромын сэрэгэй диилэнхи хэһэг байралжа байгаа [[Испани]], [[Бага Ази]], [[Сири]]ин амбан захирагша хэбээр үлэжэ байгаа болохоор бодито эрхэ мэдэл тэрэнэй гарта хэбээр байгаа. Сенат тэрэндэ Август хэргэм олгоһоншье хаанай бүрин эрхэ олгоһонгүй.

{{МЭ}} 14 ондо Октавиан Август наһа бараха үедээ бүгэдэ найрамдаха засаглалые халажа хаанай хэмжээлшэгүй эрхэ мэдэлые абажа шадаһан тула тэрэнэй залгамжалагша дагабари хүбүүниинь эрхэ мэдэлые шууд шэлжүүлэн абаһан бэлэй.

Октавиан Август шадабарилиг түрын зүтгэлтэн байһанай хубида эргэнэй албые зохёон байгуулхада гол үүргэ гүйсэдхэжэ [[татабари]]ин албанай бүридэл, [[санхүү]]гэй тогтолсоое болбосоронгы болгожо армяа шэнэшэлжэ сэрэгжүүлһэн уһан флот байгуулһан юм. Августын захиргаанай үедэ замай сеть бии боложо барилга байгууламжа олоноор бодоһон. Тэрэнэй һанаашалгаар хиид олоноор баригдажа [[эртын рома|эртын ромын]] ёһо заншалые һэргээжэ гэр бүлэ болохо, хүүгэд хүмүүжүүлхэ хуулинууд баталигдан гараба. {{МЭҮ}} 30 онһоо арад түмэнэй амидаралай түбшэн дээшэлһэнээр Август сэдьхэл тайбан амидаржа ажаллажа байба.

Тэрэниие хаан байха үеэ Римэй уран зохёол, уралигай алтан үе гэжэ зүй ёһоор нэрэлдэгнэрлэдэг Алдарта зохёолшо [[Рим Виргилий]], [[Гораций]], [[Тит Ливий]] зэргэ шэлдэг бүтээлнүүдээ тэрэнэй дэмжэлгэтэйгээр туурбижа байба.