Монгол: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

Монгол оронһоо [[Палеонтологи|эртын шэмэ шудалалай]] олдобори баян олдодог. Евразиин нүүдэлшэдэй анханай түрэтэ улас гэжэ алдаршаһан [[Хүннү]] МЭҮ 209 ондо Монгол орондо түблэн байгуулагдажа байба. Тэрэнһээ хойшо [[Түрэг]] болон үбгэ Монгол хэлэтэй олон улас ээлжэлэн оршон байһан болоод 13-р зуунай эхеэр тархай Монгол аймагуудые [[Чингис хаан]] нэгэдхэжэ [[Ехэ Монгол Улас]] байгуулагдаһан. 1234 ондо [[Үгэдэй хаан]] залгамжалжа, хожомынь 1279 ондо Чингис хаанай аша [[Хубилай хаан]] [[Юань улас]]ые Хитадта түблэн байгуулһан байна. Юань улас унаһанай дараа XIV зуунай үеһөө Монголшууд [[Сагаан хэрэм]]һээ хойшохи орондоо дотоодоо дайн самуунтай бага хаадай үе туулаа. 1604—1634 ондо хаан һууһан [[Лигдэн хаан]] [[Манжа үндэһэтэн|манжуудта]] эсэргүү Монголшуудые дахин нэгэдхэхые оролдоһон болобошье тэрэнэй наһа бараһанай дараагаар [[Манжын Чин гүрэн|Чин уласай]] эрхэшээлдэ субаран орсогооһон. 1911 ондо [[Манжын Чин гүрэн|Чин гүрэн]] нурахань тодорхой болоһоноор Монголшууд тусгаар тогтонолоо зарлан тунхаглажа [[Богдо хаан]]та Монгол улас байгуулагдаһаншье [[Арадай хубисхал|1921]] он хүрэтэр бүринээр тусгаар тогтоножо шадаагүй. 1945 ондо [[Зүблэлтэ Холбоо|СССР]]-һээ бусад гадаадын уласуудаар хүлеэн зүбшөөрэгдэжэ, 1961 ондо [[Нэгэдэһэн Үндэһэтэнэй Байгуулга|НҮБ]]-ын гэшүүн, [[бүрин эрхэтэ улас]] болоһон. 1924 оной үндэһэн хууляар [[Бүгд Найрамдах Монгол Арад Улас]] нэрэтэй боложо, [[Зүблэлтэ Холбоо|СССР]]-эй нүлөөгөөр [[коммунизм|коммунис]] улас түрын дэглэм, [[социализм|ниигэм журамай]] эдэйэдын засагаар замнаһан. 1990 ондо бусад [[социализм|социалис]] уласуудын адли [[арадшалал|арадшалһан]] дэглэм, [[заха зээлиин эдэйэдын засаг]]та шэлжэһэн.

Монгол улас хэдийгээр бүрэн тусгаар тогтоносон болобошье 1921 оной хубисхалаас хойшо 68 жилийн турш [[ЗХУ]]-ын нүлөөнд, улас төр, эдэйэдын засагай хубид Зөвлөлтийн загварыг баримтлан хөгжиж ирсэн юм. Гэвч түүхийн энэ үедэ Монголд соёл, шинжлэх ухаан, техник технологийн томохон өөрчлөлтийг хийсэн юм. 1924 ондо Монголой сүүлчийн хаан 8-р Богд Жавзандамба хутагт наһа бараһан болоод мүн ондо Богдын дүр тодруулахыг хоригложээ. 1924 он 11-р һарын 26-ны өдөр анхдугаар Үндэһэн хуулиа баталж Бүгд найрамдах уласай зарлан тунхаглажээ. Ингэснээр хаант уласай хэлбэрээс татгалзсан юм. Түүнчлэн 1940, 1960 ондо Үндэһэн хуулийг дахин шинэчлэн баталж байжээ. Энэ нь улас орны тухайн үеийн хөгжил, улас түрын хүрээнд дэвшүүлсэн зорилтоос хамаарч байжээ. Социализмийн үедэ Соёлын довтолгоо, Нэгэдэлжэхэ хөдөлгөөн, Атрын аян зэргэ томохон хөдөлгөөн, аян улас орон даяар өргөж байба. Энэ нь манай орныг хүн зоной соёл, амьдрах хэв маяг, эдэйэдын засагай бүтэц, тогтолцооной хубид эрс өөрчлөлтийг авч ирсэн юм.

[[1992]] оной сонгуульд [[МАХН]] ялалт байгуулж, [[Монгол Уласай Ехэ Хурал|УИХ-д]] 70 суудлыг авчээ. [[1996]] ондо [[Монголой Арадчилһан Xолбоо]], арадчилһан намуудын эвсэл тус уласай эдэйэдын засаг ба улас төрд шинэчлэлт, өөрчлөлтийг гүйцэтгэх шинэ хөтөлбөр боловсруулж оролцсоной дүнд сонгуульд онцгой ялалт байгуулһан. Энэ санал хураалтаар Уласай Ехэ Хуралай 76 суудлын 50-ийг нь Арадчилһан Холбоо эвсэл, 25 суудлыг МАХН авсан байна. [[2000]] оной сонгуулиар МАХН 72 бусад([[Арадчилһан нам|АН]], [[машаСН]], [[МИЗН]]) 4 суудал авсан юм. Харин [[2004]] оной сонгуулиар МАХН 38, Эх Орон-Арадчилал эвсэл 34, МБНН 1, бие даагчид 3 суудал авсан байна. [[УИХ-ын өнөөгийн гишүүдийн жагсаалт|2008 оной парламентийн сонгуульд]] МАХН ялалт байгуулж арад түмэн булхайтай хэмээн үзэж, бослого гаргаж, энэ нь сүүлдээ үймээн самуун боложо хувирсан. Улас орондо үүссэн нөхцөл байдалын уламаас МАХН ба АН эвсэхээр шийдвэрлэж хамтарсан Засагай газар байгуулжээ. 2010 оной 10 сарад МАХН нь нэрээ сольж МАН /Монгол Арадай Нам/ болоһон болоод МУ-ын 3 дахь ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр шинээр нам байгуулан тэрэнэйгээ МАХН хэмээн нэрлэжээ.

== эдэйэдын засаг ==

Монголой эдэйэдын засаг нь [[хүдөө ажахы]] ба [[уул уурхай|уул уурхайд тулгуурладаг]]. Монголд ашагт малтамал элбэг байдаг болоод үйлдвэрлэлд [[зэс]], [[нүүрһэн]], [[молибден]], [[сагаантугалга]], [[вольфрам]], [[алт|алтны олборлолт]] ихэд ач холбогдолтой.

Монголой эдэйэдын засаг хэдийгээр өсөж байгаа ч гэсэн 2006 оной байдлаар хүн зоной ядуурлын хэмжээ нь 32,2 %<ref name="Yearbook2007">Statistical Yearbook of Mongolia 2006, National Statistical Office, Ulaanbaatar, 2007</ref>, [[ажилгүйдэл]] ба [[инфляци]]йн түвшин нь тус тус 3,3 % ба 9,5 % байна. Монголой эгээн гол худалдааны түнш бол [[Хитад]] орон байна. 2006 оной байдлаар Монголой нийт экспортын 68,4 % нь Хитад руу явсан ба Монголой нийт импортын бүтээгдэхүүний 29,8 % нь Хитадынх байлаа.<ref>Morris Rossabi, [http://www.jamestown.org/publications_details.php?volume_id=408&issue_id=3322&article_id=2369703 ''Beijing’s growing politico-economic leverage over Ulaanbaatar''], The Jamestown Foundation, 2005-05-05, (retrieved 2007-05-29)</ref>

Хоёр хөрш орон болох [[Хитад]] ба [[ОХУ]]-ын хүн зонтой харьцуулахад маша өчүүхэн юм. Монголой хүн зоной ихэнх хувийг [[Монголшууд]] эзлэх болобошье [[Казах]], [[Тува]] угсаатнууд цөөнх тоотой бии. 2000 оной тооллогоор Монголой хүн зоной өсөлтийг жилд 1,2 % гэжэ тооцож байна<ref name="World Population Prospects">[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects] The 2006 Revision Highlights</ref>. Нийт хүн зоной 59 % нь 30-аас доош насны, үүнээс 27 % нь 14-өөс доош насныхан байна. Энэ харьцангуй залуу ба хурдацтай өсөж байгаа хүн ам нь бусад хөгжиж байгаа орнуудтай адли эдэйэдын засагт нь хүндрэл учруулах боложоээ.