|
|notice=IPA
}}
'''Буряад хэлэн''' ('''Буряад-монгол хэлэн''') [[Алтайн хэлэнэй изагуур]]ай [[буряад яһатан|буряад арад түмэнһөө]] хэрэглэгдэжэ бай [[монгол хэлэн]]эй аялгуу юм. [[Буряад Орон|Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Улас]], [[Эрхүү можо]], [[Забайкалиин хизаар]], [[Усть-Ордагай Буряадай тойрог|Усть-Ордын]] болон [[Агын Буряадай тойрог|Агын тойрогууд]], мүн [[Монгол Улас]]ай хойто аймагууд, [[Хитад]]ай зүүн-хойто орондо ажаһуудаг буряадууд хэлэлсэдэг. ОродОрос гүрэндэ (1989 оной тоололгоор) 376 мянга оршом хүн буряадаар дуугардаг. Буряадай 86,6%-нь буряад хэлые, 13,3%-нь ород хэлые эхэ (түрэлхи) хэлэн гэһэн байна. Баруун (эхирэд, булагад), дундада (алайр, түнхэн), зүүн (хори), урда (сонгоол, сартуул) гэхэ мэтэ аялгуутай.
Грамматикын байгуулалтын хубида буряад хэлэн залгамал хэлэн болоно. Аялган абяанууд аялганай тааралдалай хуулида захирагдадаг, мүн түргэн, удаан гэжэ илгардаг. Буряад хэлэн өөрын гэһэн онсолигтой, тон баялиг үгын һантай юм.
Монгол бэшэгые зохёогдоһон сагһаань хойшо хэрэглэжэ, эхэ хэлээрээ олон түрэлэй ном зохёол бүтээжэ, [[Энэдхэг]], [[Түбэд]], [[Хятад]] гэхэ мэтэ олон хэлэнһээ элдэб жанрын зохёолнуудые оршуулһанаараа дэлхэйн соёлой һанда хуби нэмэриеэ оруулһан түүхэтэй. 1931 ондо монгол бэшэгээ [[лата үзэг]]лэлөө һэлгэжэ, 1939 ондо «ө», «ү», «һ» гэһэн гурбан үзэгэй нэмэлтэтэй ород үзэглэл (хирилисэ үзэглэл) абтаһан юм. Оршон сагай буряад бэшэгэй хэлэн хори аялгууда үндэһэлэн байгуулагданхай.
Буряад хэлэн ород хэлэнтэйхэлэтэй адли Буряад Уласай гүрэнэй хэлэн болоно. Тус хэлээр бага һургуулиин хүүгэдые һургахаһаа гадна, дунда болон мэргэжэлэй дунда һургуулин һурагшад, мүн дээдэ, ехэ һургуулиин оюутадта буряад хэлые тусхай хэшээл болгожо заадаг юм. Буряад хэлээр һуралсалай, уран һайханай болон ниитэлэлэй зохёол, һонин һэдхүүл хэблэгдэн, теле- болон радиодамжуулганууд нэбтэрүүлэгдэжэ, театр ажалладаг. Буряад хэлые шэнжэлэн шудалха түбүүдынь [[ОродойОросой ШэнжэлхэЭрдэм Ухаанай Академи|ОШУАОЭУА]]-иин СҺ-иинСибириин Таһагай Монгол арадууд, түбэдБуддын шажан болон буддынТүбэдые шудалалайшэнжэлэлгын хүреэлэн, мүн Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин ҮндэһэнэйҮндэһэтэнэй хүмүүнлигэй ухаанай дээдэ һургуули болоно.
== Буряад-Монгол хэлэнэй түүхэһээ ==
=== Хубисхалай һүүл үе ===
1926 ондо Баку хотодо тюркологуудай съезд болоһон юм. Тус съезд лата бэшэгые РоссинОросой олон үндэһэтэнүүдтэ абаха гэжэ дурадхаһан байна. 1930-ондо орфографическа (үзэг бэшэгэй) суглаан болоо. Энэ суглаан буряад хэлэнэйнгээ үзэглэл болгожо, лата бэшэг абаха гэһэн тогтоол гаргаа. Тус тогтоол дээрэ үндэһэлэн, «Буряад-Монголой үнэн» газетэеэ, һургуулиин номуудые, уран зохёолнуудаа лата бэшэг дээрэ бэшэжэ эхилээбди. Лата бэшэг хуушан монгол бэшэгтэ орходоо, иимэ һайн талатай байһан юм: тус үзэглэл буряад хэлэнэй фонетикэдэ дүтэрхыгөөр зохёогдоо, хуушан монгол үгэнүүдэй хуушан дүрсэнүүд хубилгагдаа (улаган — улаан). Энэ суглаанда хабаадагшад буряад хэлэнэй үзэглэлые лата байха, зүгөөр грамматикань халха-монгол хэлэнэй, лексикэдэнь бүхы монгол хэлэнүүдэй үгэнүүд орохо, шэнэ буряад удха зохёолой хэлэн бүхы монголшуудта ойлгосотой байха гэһэн тогтоол гаргаа. Энэ һанамжые дэмжэгшэд хожомынь «панмонголистнууд» боложо, 1937 ондо хюдуулһан юм. Иимэ хэмэл «шэнэ бүхэ ниитын буряад удха зохёолой хэлые» бодото байдалдаа зохёожо боломоор бэшэ байгаа. Тиимэһээ дэлгэржэ, нэбтэрүүлэгдэжэ шадаагүй. Иимэ ушарһаа 1931 ондо суглаан боложо, үгэ буляалдаан болоо юм. Тус суглаан дээрэ "шэнэ универсальна буряад удха зохёолой хэлэ баримталагшад, дэмжэгшэд шүүмжэлдэ ороо. Профессор Т. А. Бертагаев «Буряад ба халха-монгол хэлэнүүдэй илгаанууд» гэһэн темэдэ элидхэл хээ. Буряад хэлэн тусхай бэеэ дааһан хэлэн, өөрын халха-монгол хэлэнһээ ондоо онсо фонетическэ, грамматическа, лексическэ онсо илгаатай хэлэн гэжэ элидхэлшэ тайлбарилжа үгэһэн юм. Тиигэбэшье энэ сутлаанда хабаадагшад халха-монгол хэлэнһээ хүсэд һалажа шадаагүй. Буряад удха зохёолой хэлэнэй үндэһэ һуури болгожо цонгоол-сартуул нютаг хэлые абаха гэһэн дурадхал ороһон юм. Юундэб гэхэдэ, энэ нютаг хэлэн халха-монгол хэлэндэ онсо илгаагаараа дүтэрхы ха юм. Энэ нютаг хэлэн бодото байдалда дэлгэржэ, нэбтэржэ шадаагүй. 1933 ондо буряад хэлэ бэшэгэй асуудалаар баһа суглаан болоо. Суглаан дээрэ «Буряад-Монгол хэлэнэй үзэглэлэй бэшэгэй дүримүүдэй арсалдаата. Асуудалнууд» гэһэн темээр хэлсээн болоо. Энэ асуудалые миин лэ хэлсээн болгожо, арсалдаата асуудалнууд элирүүлэгдэһэн юм.
Буряад удха зохёолой хэлэнэй, тэрэнэй үзэглэлэй асуудалаар 1936 ондо суглаан болобо. Энээниие тэрэ үедэ ГИЯЛИ гэһэннэрэтэй институт үнгэргөө. Энэ сутлаан дээрэ буряад удха зохёолой хэлэнэй үндэһэн болгогдожо, хори нютаг хэлые абтаһан түүхэтэй. Алфавидынь лата зандаа үлөө, тиигээд халха-монгол хэлэнэй абяанууд буряад абяанууд — үзэгүүдээр һэлгэгдээ: сара — һара, джаргал — жаргал, дзам — зам, цас — саһан, чоно — шоно гэхэ мэтэ. Энэ сагһаа мүнөө үеын удха зохёолой хэлэмнай тогтожо эхилээ.
|
