Амидарал: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

Зосоохинь усадхагдаа Зосоохинь нэмэгдээ
Elvonudinium (зүбшэн хэлсэлгэ | Хубита)
м clean up using AWB
Elvonudinium (зүбшэн хэлсэлгэ | Хубита)
м clean up using AWB
18 мүр:
* Хоол хүнэһэн, хоол хүнэһэные эршэм хүсэн бии болгохоор хэрэглэхэ, хаягдал бүтээгдэхүүные гадагшалуулха;
* Хүдэлөөн, үүндэ өөрыгөө хүдэлгэхэ хүдэлөөн болохо өөрын бэеын дотор талын хүдэлөөншье мүн хамаарна;
* Бэлгын болон бэлгын буһа замаар үржэхэ буюугү, али өөрын хуулбариие бии болгохо;
* Гадаада оршонтой харилсан үйлэшэлхэ;
 
30 мүр:
 
== Амидаралай гаралга ==
[[Дэлхэй]] дээрэ амидарал хэрхэн бүрилдэбэ? Магадгүй, энэ асуултанда хэзээшье үнэн бататай харюу үгэжэ байгаагүй. Олон тооной шажанай тайлбаринууд болон [[шэнжэлхэ ухаан]]ай онолнууд энэ агуу ехэ нюусые тайлбарилхые оролдоһоор ерэбэ. Хамагай үнэндэ ойролсоонь нэгэн саг үедэ эс түһэтэй организмнуудай эхилэлые үгэһэн энгиин органик молекулнууд үүдэжэ, харин тэдэгээрһээ нэгэ эстэй (прокариот), хожомынь олон эстэй (эукариот) эсүүд болоо гэһэн хубилбари юм. Эдэгээр эсүүдынь оршон үеын [[ургамал]], [[амитан]] болон [[ухаанта хүн]] зэрэгзэргэ олон эстэй организмнуудай хубисалай эхилэлые табяа.
 
Анханай нэгэ эстэй организмнууд 3,5-4 [[тэрбүм]] жэлэй тэртээ үүдэжэ болоо.
44 мүр:
Энэ онолой дагуу энгиин органик молекулнууд органик буса молекулнуудай хоорондохо химиин урбалай үрэ дүндэ анханай далайда бүрилэджээ. Оршон гэдэгынь тухайн үедээ [[Дэлхэй]] дээрэ оршожо байһан, олон тооной уудамал бодосые агуулһан дэлхэйн далай юм. Молекулнуудынь [[хэтэ ягаан туяа]]най сасарагжалтын (тэрэ үедэ хамгаалалтын озоной дабхарга байһангүй) болон аянга сахилгаанай сэнэгэй эршэм хүсэнэй үндэр түбшэнэй үйлэшэлэлдэ үртэжэ байгаа. Энэ эршэм хүсэнэй нүлөөлэл доро тэдэгээрынь нэгэдэжэ, уламаар сахар, өөхэнэй хүсэл, тэршэлэн уургые бүрилдүүлдэг [[аминхүшэл]]нүүд зэргые багтааһан органик барилгын материалнуудые бүрилдүүлбэ. Иимэ хэлбэреэр одоогой эсүүдэй үмэнэхи үе — анханай протобионтууд (хубисалай ябасад тодорхой оршондо амидархад зохисоһон организмууд — орожо) үүдэхэ һуури табигдаба. Тэдэгээрынь бодосой солилсоо ябагдажа болохысэ битүү, сэбэрүү хэлбэриие олобо.
 
Тэршэлэн амидаралынь далайн гүндэ эрдэһээр баян, уһан оргилуулжа байдаг галта уулын халуун булаг бүхы тогоонуудые тойрон үүдэһэн зэрэгзэргэ өөр бусад олон онолнууд байдаг. Анханай эс түһэтэй бүтэсүүд, протобионтуудай хүгжэлэй дараа анханай жэнхэни эсүүд — прокариотуудай хубисалай зам сэбэрлэгдэбэ.
 
=== Анханай амиды амитад ===
51 мүр:
==== Прокариот — анханай эсүүд ====
[[Файл:Average prokaryote cell- ru.svg|мини|Прокариотой эс]]
Анханай прокариотуудынь оршон үеын бактеринууд, цианай бактеринууд буюугү, али хүхэ ногоон замагтай маша түһэтэй байба. Тэдэгээрынь сүм байхагүйшье гэһэн тэдэные гадаада оршонһоо туһагаарлаһан дотоодо орон зайтай, тэндэнь бодосой солилсооной үйлэ ябасууд ябагдаха боломжотой байба.
Зарим эртэнэй прокариотууд наранай эршэм хүсые өөрһэдын эршэм хүсэнэй хэрэгсээгээ хангахад ашаглажа эхилбэ. Тэдэгээрынь фотосинтезэй [[хүшэлтүрэгшэ]]гүй (аноксиген) хэлбэриие хэрэгжүүлжэ хүхэртэ [[уһантүрэгшэ|уһантүрэгшые]] эһэлдүүлэн хүхэрые амидарал үйлэ ажаллагаанай бүтээгдэхүүн болгон илгаруулдаг байба. Эршэм хүсые ашаглаха тиимэ хэлбэриие мүнөөдэр шад улаан бактеринуудшье ашаглажа байна.
[[Хүшэлтүрэгшэ]] илгаруулдаг [[фотосинтез]]эй хүгжэлынь урагшалха замда гол сүмрэлтэ болобо (х.100). Цианай бактеринуудынь хүрээлэн [[Наран]]ай эршэм хүсэн, [[нүүрһэнхүшэлэй хии]] болон уһые ашаглажа өөрһэдөө тэжээллэг бодосые үйлэдбэрилхэ болоо.
 
Тухайн үедээ бүхыл амиды бүхэндэ хортой гэгдэжэ байһан [[хүшэлтүрэгшэ]] энэ үйлэ ябасын дайбар бүтээгдэхүүн болон илгардаг байба. Зүбхэн хүшэлтүрэгшэгүй оршондо (жэшээнь халуун хүхэрэй булгуудта) нуугдаһан буюугү, али эсэй [[амисхал]]тай организмнууд хүшэлтүрэгшые хоол тэжээлэй бүтээгдэхүүные эһэлдүүлхэ замаар эршэм хүсэн гаргахад ашаглажа шадахаар байба. Хамагай эртэнэй тодорхой болоһон малтамал прокариот организмнуудынь 3,4 [[тэрбүм]] тухай наһатай строматолитууд юм. Строматолитууд гэдэгынь цианай бактериин колониһоо үүдэжэ бүрилдэһэн кальци-карбонатай хурдаһан юм.
 
==== Анханай эукариотууд ====
62 мүр:
Фораминиферанууд — [[Кембри|Кембриин галабһаа]] эхилэн амидаржа байһан нэгэ эстэй хуягта организмнууд.
 
Нэгэ эстэй [[Прокариот]]нуудай эсүүдэй хоорондохо имбиоз харилсан хамаарлын үрэ дүндэ 2 [[тэрбүм]] тухай жэлэй тэрэтээ анханай эукариотууд үүдэһэн гэжэ үзэхэнь нэлээд магадлалтай. Хэлбэрижэһэн эсэй сүмтэй болоһоноор тэдэгээрынь [[ургамал]], амитан болон хүмүүн зэрэгзэргэ дээдэ организмуудай хүгжэлэй үндэһые бүридүүлбэ.
 
==== Олон эстэй организмнууд ====
Олон эстэй амидаралай охин эсүүдынь эсэй хубаагдалай дараа буһадааһаа тусгаарлагдадаггүй тиимэ нэгэ эстэй организмнуудай колониһоо (бэе бэетэйгээ нэгэдэлэй байдалаар оршодог бодгалиудай согсоһон — орожо) үүдэһэн байжа болоно. Олон эстэй амидаралынь хэд хэдэн сүмтэй нэгэ эстэй организмнуудһаа үүдэжэшье болоно. Анханай нэгэ эстэй организмнуудынь кембриин үмэнхи галабта 700 [[сая]] оршом жэлэй тэртээ бии болоо. Гэхэдээ тэдэгээрэй амидаржа байһан талаар гэршэлхэ маша бага хэмжээнэй органик үлдэгдэлнүүд олдоһониинь дун мэтын хатуу бүрхүүлгүй байһантай холбоотой. Гэлээшье гэһэн [[Австрали]]ин Эдиакарын [[амитанай аймаг]]та хамаарагдадаг араг яһагүй организмуудай ул мүрые оложо болоно. Кембриин эртэнэй үедэ буюугү, али 50 [[сая]] жэлэй тэртээ олон тооной шэнэ зүйлнүүд хүгжэбэ. 400 тухай [[сая]] жэлэй үмэнэ уһанһаа анханай ургамал эрэг дээрэ гараһанаар хуурай газарай бусад организмнуудтай нэгэдэн амидарха зам табигдаба.
 
== Амидаралай хэлбэринүүд ==
"https://bxr.wikipedia.org/wiki/Амидарал" хуудаһанһаа абтаһан