Буряадууд: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

Зосоохинь усадхагдаа Зосоохинь нэмэгдээ
Elvonudinium (зүбшэн хэлсэлгэ | Хубита)
м →‎Нэрэ: clean up, replaced: һурбалжа → һорболжо (2) using AWB
Elvonudinium (зүбшэн хэлсэлгэ | Хубита)
м clean up using AWB
11 мүр:
|region3 = {{flagicon|Хитад}} [[БНХАУ]] (тоосоо)                      10,000
|rels=диилэнх олонхонь [[Буддын шажан|Буддын]], тодруулбал [[Шарын шажан|Шарын]] шажанай шүтлэгтэй, сүүн гэбшье [[Бөө мүргэл|Бөө]]дэ даатгалтай
|langs=түрэлхи [[Буряад хэлэн]] (магадгүй Буряад-Монгол хэлэн, [[Монгол хэлэн]]эй Хойто аялгуу)-нһээ гадана бүрэбүри илүүгээрүлүүгөөр [[Ород хэлэн]]ээр хэлэлсэжэ байгаабайна
|related=бусад [[Монголшууд]], тэрэ дотороо [[Барга]]
}}
22 мүр:
'''Буряадууд''' али '''Буряад яһатан''' ({{мо.б.}} buriyad, {{khk icon}} буриад, {{хэлэн+xal|bürēd}}, {{kgz icon}}, {{үз.}}, {{Ч.}} бураад, {{бөх.}}, {{алайр.}}, {{түнх.}}, {{захам.}}, {{ах.}} баряад, {{хэлэн+ru|буряˊт}}, {{kjh icon}} пыраат, ях. Burat) [[Монголшууд|Монгол арад]]ай нэгэн [[аймаг]] юм.
 
Мүнөө сагай буряад-монголшууд Ара, Үбэр Байгалаар нютагтай изагуурай монгол хэлэтэй арад түмэн юм. [[Оросой холбоото улас]]ай [[Буряад Улас]]та, [[Эрхүү можо]]до ([[Усть-Ордагай Буряадай тойрог]]) болон [[Забайкалиин хизаар]]та ([[Агын Буряадай тойрог]]) оршон һуужа байдаг. Мүн дээрэхи можонуудай зарим дүүргүүдэдэ амидардаг <ref name="Михайлов">[Михайлов Т. М. Буряты // Народы и религии мира. Энциклопедия. Главный редактор В. А. Тишков. Научное издательство «Большая Российская энциклопедия», 1998]</ref>. ОХУ-һаа гадна Хасаг, Тусгаар уласуудай Хамтын Нүхэрлэлэй оронуудай зэрэгсээзэргэсээ Монгол уласай хойто хэһэг болон БНХАУ-ай зүүн хойто нютагта үсөөн тоогоор оршон һуужа байдаг.
 
== Нэрэ ==
[[File:Buryatdress.jpg|thumb|left|250px|Буряад үндэһэнэй хубсаһан]]
Буряад хэмээхэгэһэн нэрэнь анхалан «Монголой Нюуса Тобшо» һорболжо бэшэгтэ дурдагдаһан гэжэ үзэдэг. Гэбэшье энэхүү нэрэнь оршон сагай буряад монголшуудта хамаатай эсэхэнь эргэлзээтэйэтигэшэгүй. Дээрэхи нэрын гарал үүсэлэй талаар янза бүриин хубилбари байгааһаа хамагай боломжотойень абажа үзэбэл:
 
# Бүри/бури + д — Шоно гэһэн удхатай эртэнэй монгол, эсэбэл түрэг хэлэнһээ гаралтай нангин амитанай нэрэ + олоной тоогой аафикс. ([[чонос]]/чинос/шонос/шинос/шонод обогтой адли, Бүртэ-шоно холбоотой). Бүри хэмээхэгэһэн үгэнь монгол хэлэндэ сээрлэгдэжэ, орондонь шоно (чоно, чино, чон) гэһэн үгые хэрэглэхэ болоһон байха магадлалтай. Хамагай боломжотой хубилбари.
 
Бури + а(р?, к?) + д — ар/эр/ир (‘эрэ’ гэһэн түрэг үгэ) гү, али -ак/-эк/-ык/-ик/-ук (түрэг хэлэнэй үгэ бүридүүлдэг аафикс) + д (олоной тоогой аафикс).
37 мүр:
# Монгол хэлэнэй ''буриха'' гэдэг үгэһөө үүдэлтэй<ref>Санжеев Г. Д. Некоторые вопросы этнонимики и древней истории монгольских народов // Этнические и историко-культурные связи монгольских народов. Улан-Удэ, 1983. С. 47-49</ref>.
# Буруу-д — буруу, үнэн бэшэ, зарим тохёолдолдо урбагша гэһэн удхатай монгол үгэһээ гаралтай. Бурнууд гэжэ монголшууд ислам шажанта хиргисүүдые нэрлэдэг байһан. Иимэдэ бусад монголшуудтай адли бөөгэй, шарын шажанай шүтэлгэтэй хойто монголшуудые иимэ нэрлэдэг байха магадлал бага юм.
# Бургут — бургут-бурут нэрын дуудалгын нэгэ хубилбари<ref>Банзаров Д. Собрание сочинений. Улан-Удэ, 1997. С. 102</ref>. Бургуд — хальмаг хэлэнэй бүргэд, шонхор гэһэн үгэ. Гэбшэ бусад монгол хэлэнээ энэ үгэ байгаа эсэхэнь мэдэгдээгүй тула түүрэг хэлэнһээ зээлһэн байха магадлалтай. Энэнь үмэнэ дуридһаан Бүри хэмээхэгэһэн хубилбаритай адли нангин амитанай нэрын шэнжэтэй. Гэбшэ бургуд — бурут-...- бурийад болон хубирхань эргэлзээтэйэтигэшэгүй.
# Бураа + д — Ойн эргэд гэһэн үгэһөө гаралтай<ref>Зориктуев Б. Р. О происхождении и семантике этнонима бурят // Монголо-бурятские этнонимы. Улан-Удэ, 1996. С. 26</ref> (ойрод — ‘ойн арад’-тай адли). Эдэгээрһээ гадна дараахи хубилбаринууд баһа тааралдадаг.
# «Брат» — ‘дүү хүбүүн’ гэһэн ород үгэ. ЕхээхэнЕхэхэн магадлал багатай хубилбари. Ородой он тоололой һорболжо бэшэгые буруу тайлбарлаһан алдууһаа һүүдэлтэй болобо уу.
# Баряад (алайр, аха, түнхэн, захайн-аман, бөөхэн нютаг хэлэнэй мэдээн дээрэ үндэһэлһэн хубилбари) — «барга», «а-вар» нэрэ гаралгатай, ‘бар’, ‘баруун’ гэдэг үүдэлтэй<ref>Шадаева А. Т. Некоторые проблемы этнокультурной истории бурят. — Улан-Удэ, 1998 — С. 124-128</ref>.
# «[[Курыкан]]» нэрэһээ удхатай<ref>[Бертагаев Т. А. Об этнонимах бурят и курыкан. // Этнонимы. М., 1970</ref>
63 мүр:
 
== Шажан шүтэлгэ ==
Уламжалалта шажан шүтэлэг [[хара шажан]] <small>(самаан шажан)</small>буюугү, али [[бөө мүргэл]], [[тэнгэри]] болоод [[ⅩⅥ зуун жэл]]эй һүүлшэһээ түбэдэй [[Буддын шажан]] буюугү, али [[шара шажан]] (Ехэ хүлгэнэй урасхал)-да ороһон ([[Гэлүгбаа]], һүүлдэ [[Нинмаба]], [[Хажи]]). Буряадта [[Христоосой шажан]] анханай ородуудтай хамта нэбтэржэ, [[ⅩⅩ зуун жэл]]эй һүүлэй хагаста үргэн тархаһан.
 
[[1741]] ондо Буддын шажан Ородой тоогдоһон шажануудай нэгэ болоһон болоод Буряадай анханай Буддын [[һүмэ]] [[Тамчын дасан|Тамчын]] (Хүлүүн-Нуурай, Галуута-Нуурай) [[дасан]] тэрэ үедэ байгуулагдаһан байна. Буддын шажан Буряад орондо дэлгэрхэдээ Зүүн зүгэй оронуудай ([[Энэдхэг]], [[Түбэд]], [[Монгол]], [[Хитад]]) заншалнуудай, соёлой, эрдэмэй, удха зохёолой, эмнэлгын, хэлэ бэшэгэй дэлгэрхэ ябадалда горитой нүлөө үзүүлһэн байха юм. [[1914]] оной байдалаар Буряадта 48 дасанда 16000 лама шабилан һуужа байһан гэдэг баримта бии. [[1930]]-аад ондо Буряадай Буддын һүмэ [[хиид]]үүд бараг бүгэдэ хаагдажа, сүйдхэгдэһэн байгаа. 1946 ондо Эбилгын Агын хоёр дасан шэнээр баригдаһан байгаа. 1980 гаран онуудһаа Буряадай Буддын шажан, бөө мүргэл һэргээжэ эхилбэ.
"https://bxr.wikipedia.org/wiki/Буряадууд" хуудаһанһаа абтаһан