Гэлүгбэ: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

'''Гэлүгба''' ({{lang-bod|དགེ་ལུགས་པ}} ''dge lugs pa'') буюугү, али '''Шарын шажан''' гэдэг боло [[Түбэдэй Буддын шажан|Түбэдэй Бурханай шажанай]] сэдьхэгшэ, шэнэшэлгэшэ [[Зонхобо]] (1357–1419)-ын һургаалаар үүсэһэн Түбэдэй Буддын шажанай хамагай һүүлын шэнэ урсагал юм.

Шарын шажанай Түбэд гаралтай нэрэ "Гэлүгба" гэдэг манай [[Монгол хэлэн]]дэ '''Буянай ёһон''' гэһэн утгатайудхатай.

Зонхобо Түбэдэй үмэнэдэ нютагай нэгэн агуйда шара малгай үмэһэн удтал даяаншалан һууһан тула түүнэйтэрэнэй бии бологоһон шажанай урсгалурасхал ''шара малгайтан'', ябаһаар монголдо шарын шажан гэжэ нэрэлэгдэһэн байна.<ref>[http://www.bolod.mn/modules.php?name=News&nID=9553 Баабарын хэлснээр]</ref>

Энэнь 1577 ондо [[Түмэд]]эй [[Алтан хан]] энэ урсагалай тэргүүн [[5-р Далай Лама|Содном Жамсодо]] [[Далай лама]] алдар үргэмжэлһэнһөө хойшо Түбэдэй шажанай хуушан урсагалуудһаа (''улаан малгайтан'') илүүүлүү ноёлжо, түгэн дэлгэрһэн байна. Иимһээ шарын шажан 1500 гаад оной үедэ манайда орож ерэжэ түгэн дэлгэрһэн харын шажан юм.

Түбэд бурханай шажаниинь [[Сажаба]] ёһо, [[Гаржүдба]] ёһо, [[Гаадамба]] ёһо, [[Нинмаба]] ёһо, Ошор хүлэгэтнэй ёһо гэхэ зэрэгзэргэ хэдэ хэдэн урсагал хэлбэряар дэлгэрһэн юм. Эдгээрһээ Гаадамбын һалбариинь ХI зуунай хоёр хахад [[Түбэд]] орондо үүһэһэн болоод түүныетэрэниие дэлгэрүүлхэ, хэлбэржүүлхэдхэлбэрижүүлхэд Энэдхэгһээ залагдажа ерэһэн лама [[Адиша|Зова Адиша]] [982-1054] зохихо нүлөө үзүүлжээ. Адиша Түбэд зүбхэн бурханай шажанай үзэл һурталые дэлгэрүүлһэн түдыгүй сүмэ хиидэй амидаралые зохёон байгуулха, бурханай шажанай ёһо дэглэм, хурал номын ёһоныеёһониие тогтоон хэрэгжүүлэхэд ехэ үүрэе гүйсэтгэжээ.

Адиша, бурханай шажанай нэрэ хүндые Түбэдтэ сэргээн босгоход шэглүүлэн хубараг лама нарын сахил санбаар хүртэхэ ёһо болон заабал бэелүүлбэл зохихо шажанай ёһоной хэм хэмжээг мүрдүүлжээ. Адишагай үндэһэлэһэн Гаадамбын энэхүү ёһон хожом [[Богдо Зонхобо|Богдо Зонхобын]] үндэһэлэһэн һалбарида үлэмжэ нүлөөлһэн юм. Адишагай дарааха үедэ Түбэд орондо бурханай шажаныешажаниие [[ниигэм]] [[эдэй засаг]]ай байдалда зохисуулан саашид дэлгэрүүлһэн хүн боло түүхэндэ шарын шажанай “эзэн” хэмээн алдарһан Зонхобо Лубсандагба [1357-1419] гэгшэ хүн мүн.

Зонховын намтар түүхтүүхэ болон сурвалжһорболжо эхэхэ бичигбэшэг, судалсаншудалһан эрдэмтэн мэргэдийнмэргэдэй саналыгһаналые үндэсүндэһэн болгон үзэхэдүзэхэдэ тэрээртэрэ ТөвдТүбэдтэхи дэхниигэм нийгэм түүхийнтүүхын тодорхой нөхцлийннүхэсэлэй дотор дэлгэрчдэлгэржэ байсанбайһан бурхныбурханай шашнышажанай ёсёһо номлолыгномлолые гүнзгийрүүлэхэдгүнзэгырүүлхэдэ хүчтэйхүсэтэй нөлөөнүлөө үзүүлсэнүзүүлһэншье төдийгүйһаа, бурхныбурханай шашнышажанай номлолыгномлолые ТөвдТүбэд орныорон тухайн нөхцөлднүхэсэлдэ тохируулан хэрэглэсэнхэрэглэһэниинь ньтэрэнэй түүнийнэрын нэрийгшүтэлгэтэн шүтлэгтэн олныолоной дотор алдаршуулахадалдаршуулхада хүргэжээхүргэбэ. Мөн цаашланМүн шашнысаашалан зүтгэлтэншажанай нарынажаябуулагшанарай бичсэнбэшэһэн түүхтүүхэ шастиртшастирта хэтхэтэ өргөмжлөхүргэмжэлхэ, тэнгэртэнгэри бурхныбурханай хувилгаанхубилгаан дүрдүрэ болгон магтан, сайшаахсайшааха зэргээр сурталчилсаарһурталшалһаар эцийнэсэсэй эцэстэсэстэ үлгэрүльгэр домгийндомогой “гайхамшигт”“гайхамшагта” идэди шидтэншэдитэн мэтмэтэ болжболожо улмааруламаар хоёрдогчхоёрдогшо бурхан багшбагша хэмээнгэһэн сүсэгтнийсүсэгтэнэй дотор өргөмжлөгдсөнүргэмжэлэгдэһэн ажээбайгаа.

БурхныБурханй шашиншажан нь МЭҮ VI зуунай үед Энэтхэгт үүсээд НТ VII зууны үед Төвдөд нэвтэрчээ. ХIV зууны сүүлчээс эхлэн шар малгайтны болон улаан малгайтны хоёр урсгал салан тус тусын нөлөөг дэлгэрүүлэхээр өрсөлдсөнөөс Төвдөд шарын шашин маш хурдан дэлгэрэв.

Бурхны шашинд шинэчлэлт хийж шар малгайтны буюугү, али Шарын шашныг үндэслэгч нь Төвд лам Зонхав [1357-1419] болно. Тиймээс шарын шашныг Зонхавын шашин ч гэдэг.

Монгол оронд буддын шашин нийт гурван удаа нэвтэрсний гуравдах тохиолдол нь илүүүлүү их амжилтыг олон дэлгэрчээ.

== Шарын шажанай ехэ хүлгэн сударуудсударнууд ==

Шарын шажаниинь өөрын үзэл номлол юртэмсые үзэхэ үзэлын үндэһые болобоһоруулжа тэлжэ ерэһэн түүхэн үзэл, түүнэйтэрээй номлолой [[мүн шанар]], ушар шалтгаантай согсо шажан бэлээбэлэй.

Шарын шажанай ёһо зүйн һургаал дотороо һанбаартан нарын ёһо һуртахуун, мүргэлэй ёһо һуртахуун, сүсэгтэнэй ёһо һуртахуун, түүншлэнтэрэшлэн бурханай шажанай доторхи томоохонтомохон шэглэлээрээ эхэ хүлэгэнэй бага хүлэгэнэй, ошорто хүлэгэнэй ёһо һургаал гэгшэлэн ялгабарладаг.

Гурбан аймаг һабай номой сомирлогой доторһоо хамагай эртэнэй номготголой аймаг һаб гэгшье болоод энэхүү сударта бурханай шажанай ёһоной субарга гэлэн, гэлэмаа сахилтанай даган мүрдэхэ, сахил санбаарай горим дэглэмые нарииһаган заахан хамта сахил санбаар тус бүрые алдажа гажуудуулха ябадалда тохирохо гэһэгээл залхаһаа бүхэныебүхэниие энгын хэб хэмжээ шардлагаһаа эхилэн бүхээл бүтэн тогтолсоо хүртэлхүрэтэр багтаан оруулжаа. Түүнэйтэрээй юртэмсые үзэхэ үзын гол үндэһые бэшэһэнэй хамта энэдхэгэй зан заншал арадай уламжлалта шажанай олон шиглэлэй тухай мэдэлэгые багтааһан олон судар оруулжоо. Мүн бурханай шажанай үндэһэн номлол тогтоһон таалалые гүнзгырүүлэн судар тарни болон ёһо ябадалай шиглэлын гол үзэл һурталые дэлгэрэнгүй һурталжалжаа.

Гурбан аймаг һабай номой хамагай һүүлшын гутгааргудхаар соморлиг “Илта номой аймаг сан” мүн болоно. Иинхүү илта номой аймаг сан боло һаб шимын юртэмсэ, һайн муу сэтьгэл, сансар, нирвана, юртэмсын тогтосо, зохёон байгуулалта зэрэгыезэргэые 4 үнэнэй ялгабраар нарыбшлан үзүүлһэн шажан, гүн ухаанай номой соморлиг ажаа.