Буряадууд: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

Зосоохинь усадхагдаа Зосоохинь нэмэгдээ
Elvonudinium (зүбшэн хэлсэлгэ | Хубита)
Заһабариин тодорхойлон бэшэлгэ үгы
Elvonudinium (зүбшэн хэлсэлгэ | Хубита)
м clean up using AWB
2 мүр:
|group=&nbsp;&nbsp;&nbsp;<br>Буряад яһатан / Буряад-Монголшууд
|image=[[File:Buryat Notable People.png|250px]]
|image_caption = <small>1 мүр: [[Элбэгдоржо Ринчино]]{{·}}[[Алдар Цыденжапов]]{{·}}[[Этигэлэй Дашадоржо]]{{·}}[[Агван Доржиев]]{{·}}[[Энгельсина Чешкова]]<br />2 мүр: [[Петр Бадмаев]]{{·}}[[Жамбыл Тулаев]]{{·}}[[Доржи Банзаров]]{{·}}[[Михей Ербанов]]{{·}}[[Юрий Ехануров]]<br />3 мүр: [[Або Шаракшанэ]]{{·}}[[Ирина Пантаева]]{{·}}[[Бальжинима Цыремпилов]]{{·}}[[Бидия Дандарон]]{{·}}[[Владимир Борсоев]]<br />4 мүр: [[Гомбожаб Цыбиков]]{{·}}[[Бато-Далай Очиров]]{{·}}[[Үржэн Гармаев]]{{·}}[[Дугаржаб Донгидон]]{{·}}[[Базар Ринчино]]<br />5 мүр: [[Анатолий Михаханов]]{{·}}[[Дампил Гомбоев]]{{·}}[[Дамба Аюшеев]]{{·}}[[Бау Ямпилов]]{{·}}[[Даши Намдаков]]<small/small>
|poptime = 540 мянга гаруй
|region1 = {{flagicon|RUS}} [[ОХУ]] (2010 он)<ref name="ОХУ-2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;461,389
22 мүр:
'''Буряадууд''' али '''Буряад яһатан''' ({{мо.б.}} buriyad, {{khk icon}} буриад, {{хэлэн+xal|bürēd}}, {{kgz icon}}, {{үз.}}, {{Ч.}} бураад, {{бөх.}}, {{алайр.}}, {{түнх.}}, {{захам.}}, {{ах.}} баряад, {{хэлэн+ru|буряˊт}}, {{kjh icon}} пыраат, ях. Burat) [[Монголшууд|Монгол арад]]ай нэгэн [[аймаг]] юм.
 
Мүнөө сагай буряад-монголшууд Ара, Үбэр Байгалаар нютагтай изагуурай монгол хэлэтэй арад түмэн юм. [[ОродойОросой Холбоонойхолбоото Уласулас]]ай [[Буряад Республика]]да, [[Эрхүү можо]]до ([[Усть-Ордагай Буряадай тойрог]]) болон [[Байгалай саанахи хизаар]]та ([[Агын Буряадай тойрог]]) оршон һуужа байдаг. Мүн дээрэхи можонуудай зарим дүүргүүдэдэ амидардаг <ref name="Михайлов">[Михайлов Т. М. Буряты // Народы и религии мира. Энциклопедия. Главный редактор В. А. Тишков. Научное издательство «Большая Российская энциклопедия», 1998]</ref>. ОХУ-һаа гадна Хасаг, Тусгаар уласуудай Хамтын Нүхэрлэлэй оронуудай зэрэгсээ Монгол уласай хойто хэһэг болон БНХАУ-ай зүүн хойто нютагта үсөөн тоогоор оршон һуужа байдаг.
 
== Нэрэ ==
[[File:Buryatdress.jpg|thumb|left|250px|Буряад үндэһэнэй хубсаһан]]
Буряад хэмээхэ нэрэнь анхалан «Монголой Нюуса Тобшо» һурбалжа бэшэгтэ дурдагдаһан гэжэ үзэдэг. Гэбэшье энэхүү нэрэнь оршон сагай буряад монголшуудта хамаатай эсэхэнь эргэлзээтэй. Дээрэхи нэрын гарал үүсэлэй талаар янза бүриин хубилбари байгааһаа хамагай боломжотойень абажа үзэбэл:
 
# Бүри/бури + д — Шоно гэһэн удхатай эртэнэй монгол, эсэбэл түрэг хэлэнһээ гаралтай нангин амитанай нэрэ + олоной тоогой аафикс. ([[чонос]]/чинос/шонос/шинос/шонод обогтой адли, Бүртэ-шоно холбоотой). Бүри хэмээхэ үгэнь монгол хэлэндэ сээрлэгдэжэ, орондонь шоно (чоно, чино, чон) гэһэн үгые хэрэглэхэ болоһон байха магадлалтай. Хамагай боломжотой хубилбари.
 
Бури + а(р?, к?) + д — ар/эр/ир (‘эрэ’ гэһэн түрэг үгэ) гү, али -ак/-эк/-ык/-ик/-ук (түрэг хэлэнэй үгэ бүридүүлдэг аафикс) + д (олоной тоогой аафикс).
43 мүр:
# «[[Курыкан]]» нэрэһээ удхатай<ref>[Бертагаев Т. А. Об этнонимах бурят и курыкан. // Этнонимы. М., 1970</ref>
# Бури-йа ‘циноовко, маат, хулһан’ гэһэн парсиг үгэ гаралтай<ref>[Митрошкина А. Г. К этимологии этнонима бурят // Проблемы бурятской филологии и культуры. - Иркутск, 1995. С. 30]</ref>.
# Сельхүп ‘эрэ амитан, буха’ үгэһөө. <ref>Жамсаранова Р. Г.</ref>
 
Иигэжэ олон янзын хубилбари байгааһаа үзэхэдэ буряад нэрын жэнхэни удха оршон сагай монгол хэлэнээ гээгдэһэн бололтой.
49 мүр:
== Буряадуудай тоо ==
[[Image:Забайкальские буряты.jpg|thumb|right|Үбэр Байгалын Буряад айла<br />(1840 оны номын зураг)]]
Ород гурэнэй 2010 оной тоогоор Буряад яhатан 461389 хун зон болоно. Теэд 2010 оной тоогоор Монголой буряадууд 100000 тоо болотор байхын багсаагдана. Хитадта 10000 болотор буряадууд ажа hууна. Тиихэдээ Бухы дэлхэйдээрэ буряяадууд 600000 хун аман зон болохынь харагдана. 1989 оной мэдээгээр Ородто 417400 хүн байгааһаа Буряадта 249500, Эрхүү можодо 77300, үүнэһээ Ордын-Адаг Буряад өөртөө засаха тойрогто 49300, Шэтэ можодо 66600, үүнэһээ Ага Буряад өөртөө засаха тойрогто 42300, ОХУ-ай бусад нютагуудта 24000, үүнэдэ [[Мушхаваа]] хотоноо 1 500, Питэр хотоноо 1000 хүн оршон һуужа байна<ref name="ICAPE">[http://www.ethnos.nw.ru/cgi-bin/el.exe?etnoscod=126 Interdisciplinary Center for Advanced Professional Education]</ref>. 2002 оной тооллогоор 445 000 гэжэ ОХУ-ай Шэнжэлхэ ухаанай Акадеэмиин Улас арадай ажахын багсаалга һудалгаанай Хүреэлэнэй Хүнэй демограафи, эколоогиин түбэй "Население и общество" гэжэ мэдээсэлдэ дүриджээ.
 
Хаһагта 1989 оной байдалаар 1 200 хүн<ref name="ICAPE"> </ref>.
 
Бусад уласуудта 1989 оной мэдээгээр 2 500 хүн<ref name="ICAPE"> </ref>.
 
1989 оной байдалаар Монгол уласта 34 700 хүн<ref name="ICAPE"> </ref>.
 
БНХАУ-та 25 000<ref name="Михайлов"> </ref>.
 
== Хэлэ бэшэг ==
Буряадууд [[Алтайн хэлэнэй изагуур|Алтайн хэлэнэй изагуурай]]ай [[монгол хэлэнэй бүлэг|монгол хэлэнэй бүлэгэй]]эй [[Буряад-монгол хэлэн|Буряад хэлээр]] ярилсадаг. Эртэ үеһөө бусад монголшуудтай адляар [[уйгар бэшэг|уйгар бэшэгтэ]]тэ үндэһэлэһэн [[монгол бэшэг]] ашагладаг байһан болобошье [[1931]] онһоо [[Лата үзэг|лата]], [[1939]] онһоо [[кириил бэшэг]] хэрэглэхэ болоһон.
 
== Шажан шүтэлгэ ==
Уламжалалта шажан шүтэлэг [[хара шажан]] <small>(самаан шажан)</small>буюу [[бөө мүргэл]], [[тэнгэри]] бүгөөд [[ⅩⅥ зуун жэл|ⅩⅥ зуун жэлэй]]эй һүүлшэһээ түбэдэй [[Буддын шажан]] буюу [[шара шажан]] (Ехэ хүлгэнэй урасхал)-да ороһон ([[Гэлүгбаа]], һүүлдэ [[Нинмаба]], [[Хажи]]). Буряадта [[Христоосой шажан]] анханай ородуудтай хамта нэбтэржэ, [[ⅩⅩ зуун жэл|ⅩⅩ зуун жэлэй]]эй һүүлэй хагаста үргэн тархаһан.
 
[[1741]] ондо Буддын шажан Ородой тоогдоһон шажануудай нэгэ болоһон бүгөөд Буряадай анханай Буддын [[һүмэ]] [[Тамчын дасан|Тамчын]] (Хүлүүн-Нуурай, Галуута-Нуурай) [[дасан]] тэрэ үедэ байгуулагдаһан байна. Буддын шажан Буряад орондо дэлгэрхэдээ Зүүн зүгэй оронуудай ([[Энэдхэг]], [[Түбэд]], [[Монгол]], [[Хитад]]) заншалнуудай, соёлой, эрдэмэй, удха зохёолой, эмнэлгын, хэлэ бэшэгэй дэлгэрхэ ябадалда горитой нүлөө үзүүлһэн байха юм. [[1914]] оной байдалаар Буряадта 48 дасанда 16000 лама шабилан һуужа байһан гэдэг баримта бии. [[1930]]-аад ондо Буряадай Буддын һүмэ [[хиид|хиидүүд]]үүд бараг бүгэдэ хаагдажа, сүйдхэгдэһэн байгаа. 1946 ондо Эбилгын Агын хоёр дасан шэнээр баригдаһан байгаа. 1980 гаран онуудһаа Буряадай Буддын шажан, бөө мүргэл һэргээжэ эхилбэ.
 
== Түүхэ ==
71 мүр:
Мүнөөнэй буряадууд Алтан хаанай уласай ара захада монгол хэлэтэй обогтонһоо бии болоо ([[ⅩⅥ-дугаар зуун жэл]]эй һүүл — [[ⅩⅦ-дугаар зуун жэл]]эй эхин). [[ⅩⅦ-дугаар зуун жэл]]эй дундада Буряад орон Ород уласта оробо. [[ⅩⅨ-дүгээр зуун жэл]]эй һүүл болотор буряад-монгол (монгол-буряад) зон тогтоо. Тэрэнэй зайда кэрэмүчин ([[эхирэд|икирэс]]), [[булгад]], [[хори-түмэд]], [[халха-монгол|халха]], [[ойрод-монгол]], [[түрэг]], [[түнгүүс]], [[саамояд]], [[хути]] ([[хид]]), [[арьяа]] уг гарбалтай арад зон оробо.
[[Файл:Буряад аймаг обогуудай байдал.jpg|мини|450px|17-р зуунда]]
Хаанай үедэ Буряад газар нютаг Эрхүү гүбеэр, Байгал шанад можодо зайда ородог. 1917-дохи оной Ниигэм журамта хубисхал хойно хоёр [[Буряад-Монгол өөртөө засаха можо]] (1921), [[Бүгэдэ Найрамдаха Буряад-Монголой Өөртөө засаха Зүблэлтэ Ниигэм Журамта Улас]] байгуулагдаба (1923). 1937 ондо Зүүн ШэбэрэйСибириин хизаарай захиргаанай байгуулалтые хубилгажа, хэдэ хэдэн аймагуудые уласай мэдэлһээ хуули бусаар гаргаад, тэдэниие Буряад хоёр өөртөө засаха тойрог болгон таһалба. Тэдэ хадаа [[Шэтэ можын]] мэдэлэй [[Ага тойрог]], [[Эрхүү можо|Эрхүү можын]] мэдэлэй [[Ордын-Адаг тойрог]] болоно. Хоёр аймаг ([[Ойхон аймаг|Ойхон]], [[Оно аймаг|Онон]]) эдэ тойрогой зайда ороогүй.
 
Тэрэ үедэ [[панмонголиизм]] хүсэтэй дэлгэршэ байһанһаа боложо [[Йоосиф Стаалин|Йоосиф Стаалинай]]ай дэглэм 10 гаран мянган буряадууд хэлмэгдэжэ, уласай нэрэ Буряад-Монголые Буряад болгон өөршэлһэн гэдэг.
 
== Мүн үзэхэ ==
79 мүр:
 
== Ажаглалта ==
{{Reflist}}
<div class="references-small"><references /></div>
 
==Зураг==
86 мүр:
Файл:Mongolia XVI.png|Монгол орон 14-17-р зуунда: Монгол Улас, [[Дүрбэн Ойрад]], [[Моголистан]]
Файл:Mongolia XVII.png|Монгол Улас, [[Зүүнгар]], [[Хошуудай ханта улас]], [[Хотгойд]]ой ханта улас, [[Хальмагай ханта улас]], Моголистан
</gallery>
 
== Холбооhон ==
92 мүр:
* [http://www.hamagmongol.narod.ru/ Хамаг Монгол]
 
[[Категори:Буряадууд| ]]
{{БНХАУ-(г)ай үндэһэтэнүүд}}
 
[[Категори:Буряадууд| ]]
"https://bxr.wikipedia.org/wiki/Буряадууд" хуудаһанһаа абтаһан