Амазон мүрэн: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

'''Амазон мүрэн''' ({{lang-pt|Rio Amazonas}}, {{lang-es|Río Amazonas}})  — [[Урда Америка]]да оршохо, урьһасын хэмжээгээрээ [[дэлхэй]]н хамагай томо мүрэн юм.

[[Индиан]]шууд Амазоные "«Паран-Тинг"» гэжэ нэрэлдэгиинь ГолуудайГолнуудай хатан хаан гэһэн удхатай ажа. Үнэхээр энэ мүрэн бүхэ талаарань абаад үзэһэн манай гарагай хамагай агуу ехэ мүрэн бэлэй.

Манай гарагай голуудайголнуудай далай тэнгистэ абаашажа юүлдэг бүхэ уһанай дүрбэнэй нэгые Амазон мүрэн гансаараа бүрдүүлдэгбүридүүлдэг. ТүүнэйЭнэ талбайнмүрэнэй талмайн хэмжээ 7 сая гаруй хабтагай дүрбэлжэн км байдагиинь [[Австрали]]ин эхэ газарые бүхэлдэнь буюугү, али [[АНУ]] мэтын уласые багтаахаар ажа һэн. Адаг оршомоороо Амазон мүрэнэй үргэниинь 200 гаруй км бүгөөдболоод гүниинь 100  м хүрэдэг. [[Перу]]гай [[Икитом]] хотын хабисаа адагаасаа 3500  км зайтай хэһэгтэ голын гүниинь 20  м элүүтэй байдаг болохоор тэнгисэй хүлгүүдшье хүрэжэ ошодог.

Амазон мүрэнэй эхэ хаана байдагые һаяханыеһаяхан хүртэлхүрэтэр нарыннарин мэдэдэггүй байгаа. ТүүндэТэрэндэ шудхадаг хоёр гол шудхалангай нэгэ болохо [[Укаяли мүрэн]]тэйгөө ниилээд 6565  км газар урһадаг болохоор зуу гаруй км элүү утатай [[Нил мүрэн|Нил мүрэнэй]]эй дараа хоёрдугаарта орожо голуудайголнуудай хатан хаан боложо байгаа юм. Гэбэшье 1995 ондо зохёон байгуулагдаһан олон уласай һудалгаанай багынхан Укаяли голоор үгэһэн эхиндэнь хүрэжэ уг голынь Апуримак болон Урубамби хэмээхэгэхэ хоёр гол ниилһэнһээ үүдэһэные мэдэбэ. Һудалаашад Апуримак голын эхиндэ хүрэһэнээр Апуримак-Укаяли-Амазон гэһэн абарга томо уһан һүлжээнэй уртань 7025  км гэжэ тодорхойлбо. Тиимэ болохоор манай гарагай хамагай урта мүрэн боложо байгаа юм. Гэтэл Нил болон түүндэтэрэндэ шудхадаг [[Сагаан Нил]], [[Альберт Нил]], [[Виктори Нил]], [[Виктори нуур|Виктори]] болон Кагера нууруудай урта ниилээд бараг гурбан зуун километрээр богони ажа.

Амазон мүрэн 500 гаруй шудхалантай. Тэдыгээрһээ 17-нь 1800-3500 километрай уртатай байдаг. Амазон мүрэнэй тээжэ абаажадаг ехэ уһан шудхадаг хэһэгһээ абахуулаад тэнгисэй 400  км хэһэгэй уһые сэнгэг болгодог.

Амазон мүрэнэй адагта байдаг [[Маражо арал]] боло манай дэлхэй дээрэхи хамагай томо гол дээрэхи арал юм. ТүүнэйЭнэ талбайньмүрэнэй талмайнь 48 мянган хабатагай дүрбэлжэн км буюугү, али [[Швейцари]] болон [[Нидерланд]]ын нютагуудһаа томо ба арал тэрэ аяараа [[Болгар]]иин газар нютагай хэмжээнһээ элүү хэмжээтэй байдаг.

Укаяли болон Мараньон голуудголнууд ниилһэнэй дараажаһаа Амазон нэрэтэй болодог. Энэ хоёр шудхалан хоёул [[Андуудай нюруу]]нһаа эхэ абан урдаһаар понго хэмээхи хадархаг хабасалые туулан тэгшэ талада хүрэдэг. ТэрэхүүТэрэ нарыхан хабсалай ёроолоор нарыхан жэмэ гарахашье зайгүй бүгөөдболоод зарим газартаа хорёодо метр үргэлжэлхэ оргилһон. хөөһэрһэн догшон ширүүн урдагал лэ байдаг. Илангаяа Мараньон ехэ догшин зантай. Тэрээр уулаһаа бууха замдаа 27 понго хабасал дундуур үнгэрдэг. Тэдыгээрһээ хамагай һүүлшын буюугү, али хамагай догшон ширүүн хабсалые Понго де Мансериче буюугү, али "«Тотинуудай хаалга"» гэдэг ажа. Хамагай һүүлшын хабсалые үнгэрөөд Амазоной уудам талада гаража хүлэг онгосо ябаха боломжотой болодог ажа.

АмазонойнамАмазоной нам дооро газар буюугү, али Амазонинь манай дэлхэй дээрэ хамагай агуу уудам газаруудай нэгэ юм. Энэ боло намаг, шэрэнгэ ойн эзэнтэ улас бүгөөдболоод гол мүрэнүүдиинь сорын ганса зам харилсаа болодог. ИимэрхүүИимэ уһан замууд хэтэрхэй хангалтатай байдаг. Ушариинь Амазон мүрэн бүтэн 8 мянган километрай турша хүлэг онгосо ябаха боломжотой болохоор тэрэ бэлэй. Уһанай түбшин хорёод метрээр нэмэгдэдэг үерын үедэ эрэг оршомой намхан газарууд 80-100  км хүртэлхүрэтэр уһанда абтадаг. Харин жэрэй үедээ Амазон мүрэн ехэ олон аралууд бүхы һалаанууд болон һалбарладаг ушар тиимэшье абарга томо мүрэн гэжэ харагдадаггүй. Мүрэн дээрэ хүбэгшэ аралууд байдаг ба тэдыгээриинь урһагалай дагуу алгуурхан хүбэжэ ябадаг. Эдэгээр хүбэгшэ аралуудиинь хоорондоо ороосолдон барисалдаһан [[ургамал]]уудай үндэһэ мүшэрүүд, моддоос тогтохо ба уламаар шэнээр ургамал ургажа арал маягтай болоһон байдаг.

Амазон мүрэнэй налуунь тиимэшье ехэ бэшэ ушарһаа шудхадаг хэһэгһээ 1000 километрай холо газарташье [[далай]]н түрлэгэй нүлөө мэдрэгдэдэг. Амазоной түрлэгэй онсолог гэбэл түүнэйтэрэнэй ширүүн урсагалиинь далайн түрлэгтэй мүргэлдөөд ехэ үндэр дабалгаа үүдэгэн хөөсөржэ голын урдагал сөрөн асар ехэ дуу шуугяантай түрлэг болон үгдэхдөө замдаа тааралдаһан бүхыные хуу хаман ододог. Энэ үедэ амжижа хажуугай зогсоол буудалдаа орожо амжаагүй хүлгүүдые 6 метрай үндэртэй хүүгһэн ехэ дабалгаа хүмрүүлэн жэбүүлжэ орходог. Ямар нэгэн аймшагта араатан мангад мэтэ һанагдадаг эрэг дээрэ бүхыные һүйтэгэн хооһоруулжа үертэ абтуулдаг энэхүүэнэ гэнэтэй ушар бэтүүлэгбүтүүлиг аймшагые индианшуудиндеецүүд эртэ дээрэ үеһээ мэдэржэ тэрэхүүтэрэ догшон шэрүүн дабалгаае "«Хүрхэрһэн ехэ уһан"» гэжэ нэрэлдэг байгаа.

[[Файл:Indios munduruku.jpg|мини|Амазон мүрэнэй индианшуудиндеецүүд]]

[[Андууд]]ай нюруунһаа эхилээд далай хүртэлхүрэтэр Амазон мүрэнөөр анха аялһан хүн боло [[1842]] ондо иинхүүиин аялһан [[Испани]]ин [[Франсиско Орельян]] бэлэй. ТүүнэйТэрэнэй багынхан [[8 һара|8 һарын]] дотор бараг 6000  км зам туулба. Ямаршье [[газарай зураг]]гүй, тэндэхын [[гол мүрэн]]эй талаар онсын мэдлэггүйн дээрэ нютагай омгынханай хэлэн яриаг мэдэдэггүй испанишууд эхэ газарые бараг хүндэлэн туулһан энэ аялал ямаршуухан хэсүү байһаные одоо түсөөлэхэд бэрхэ. Хоол хүнэһэнэй нөөсэ багатай, өөрһэдэй хэһэн багахан хэбрэг онгосоор аялха ябасадаа тэдэ матрууд, анаконда хэмээхэгэхэ [[могой]]нууд, пираньянууд, голын абарга загаһанууд гээд Амазоной "«гайхамшагуудтай"» ушаржа ёһотой арьһан махаараа мэдэржэ ябаба.

Аяллынхаа ябасад дайнжа түрэмгэй индианшуудтайиндеецүүдтай тулалдаха удаа нэгэ бэшэ тохёолдожо байһан гэдэг. Тромбетас хэмээхэгэхэ голын адаг оршомдо ехэ ширүүн тулаан болоһон түүхэтэй. Испанишуудые бүхынһээ элүү гайхашаруулһан зүйл гэбэл дайшадай эхинэй эгэнээндэ нум сумаар зэбсэглэһэн үндэр нюруутай, хахад нүсгэн эмэгтэйшүүд тулалдажа байһан ябадал ажа. Тэдынэй омогой бусад дайшадһаа элүү аймшаггүй эрэ зоригтой тулалдажа байба. Тэдыгээр эрэлхэг эмэгтэйшүүд Амазоной эртэнэйэртын домогто үгүүлдэг илагдал гэдэгые мэдэдэггүй эмэгтэй дайшадай ябадалые һанагдуулжа байба. Тиимэ болоод Орельян уг мүрэные Амазон мүрэн хэмээн нэрэлһэн байна.

Тэрэ сагһаа хойшо һудалгаашудалгаа шэнжэлгээнэйшэнжэлгын олон олон ангинууд энэхүүэнэ агуу ехэ мүрэндэ ошожо байһаные дурадбал [[Франци]]ин Кондамин, [[Герман]]ай [[Хумбольдт]], [[Англи]]ин Бейтс болон [[Ород]]ой аялагша Лангсдорф нара бүгөөдболоод XVIII зуунай эсэс, XIX зуунай эхээр Амазоной шугуйда нэбтэржэ шадаад голуудайголнуудай хатан хаанай болон түүнэйтэрэнэй хабын шэглэгшэглиг ойн амида юртэмсые [[шэнжэлхэ ухаан]]да нээжэ үгэһэн байна.