Монгол: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

'''Монгол Улас''' болбол [[Зүүн Ази|Зүүн]] болон [[Түб Ази|Түб]] [[Ази]]да байрладаг улас юм. Хойто талаараа [[Ородой Холбооной Улас|ОХУ]], бусад талаараа [[Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Улас|БНХАУ]]-тай хиллэдэг, баруун зүгтэ [[Казахстан]]тай ойро (хилын сэгүүд 38 километр зайтай) байрладаг. [[Ниислэл]] болон эгээн томо хотонь ниитэ хүн зоной 40 хуби шахуу оршон һуудаг [[Улаан Баатар]] хото юм. Улас түрын засаглалай хэлбэрын хубида нэгэ танхимда парламенттай [[бүгэдэ найрамдаха улас]] болоно.

Монгол үндэһэтэн (95 %), [[Хасагууд|хасаг]] (3.9 %), [[уряанхай]] арад түмэнһөө бүридхэжэ 3 сая (миллион) хүн зонтой. Монгол улас [[далайда гаралгагүй улас|далайда гарсагүй]] бүгэдэ [[Буддын шажан|Бурханай шажан]] диилэнхэй хүн зоной шүтэлэг юм. Газар нютагай хэмжээгээр дэлхэйн 19-дэхи һуурида байна, 1,564,116 дүрбэлжэн километр нютагынь дунджаар далайн хэмжээнһээ дээшэ 1,580 метр үндэртэ үргэгдэһэн байдаг. Нютагай ехэнхинь [[тала]], [[хээрэ]] бүгэдэ хойто болон баруун талаар [[Алтайн нуруу|Алтай]], [[Хангайн нуруу|Хангай]], [[Хэнтэйн нуруу|Хэнтэй]] нюруунууд, бусад һалбари ууланууд һунан тогтоһон, урда талада [[Гоби]] зонхилно. [[Хүдөө ажахы]]н һалбарида бэлшээриин [[мал ажахы]] эрхэлдэг, мүн гол мүрэнүүдэй ай һаба газарнуудаар [[улаан буудай]], [[хүнэһэнэй ногоо]] голшолон таряалдаг. [[Нүүрһэн]], [[түмэр|түмэрэй хүдэр]], [[зэд]] зэргын ашагта малтамал баялиг.

Монгол оронһоо [[Палеонтологи|эртын шэмэ шудалалай]] олдобори баян олдодог. Евразиин нүүдэлшэдэй анханай түрэтэ улас гэжэ алдаршаһан [[Хүннү]] МЭҮ 209 ондо Монгол орондо түблэн байгуулагдажа байба. Тэрэнһээ хойшо [[Түрэг]] болон үбгэ Монгол хэлэтэй олон улас ээлжэлэн оршон байһан болоод 13-р зуунай эхеэр тархай Монгол аймагуудые [[Чингис хаан]] нэгэдхэжэ [[Ехэ Монгол Улас]] байгуулагдаһан. 1234 ондо [[Үгэдэй хаан]] залгамжалжа, хожомынь 1279 ондо Чингис хаанай аша [[Хубилай хаан]] [[Юань улас]]ые Хитадта түблэн байгуулһан байна. Юань улас унаһанай дараа XIV зуунай үеһөө Монголшууд [[Сагаан хэрэм|Сагаан хэрэмһээ]] хойшохи орондоо дотоодоо дайн самуунтай бага хаадай үе туулаа. 1604-16341604—1634 ондо хаан һууһан [[Лигдэн хаан]] [[Манжа үндэһэтэн|манжуудта]] эсэргүү Монголшуудые дахин нэгэдхэхые оролдоһон болобошье тэрэнэй наһа бараһанай дараагаар [[Манжын Чин гүрэн|Чин уласай]] эрхэшээлдэ субаран орсогооһон. 1911 ондо [[Манжын Чин гүрэн|Чин гүрэн]] нурахань тодорхой болоһоноор Монголшууд тусгаар тогтонолоо зарлан тунхаглажа [[Богдо хаан]]та Монгол улас байгуулагдаһаншье [[Арадай хубисхал|1921]] он хүрэтэр бүринээр тусгаар тогтоножо шадаагүй. 1945 ондо [[Зүблэлтэ Холбоо|СССР]]-һээ бусад гадаадын уласуудаар хүлеэн зүбшөөрэгдэжэ, 1961 ондо [[Нэгэдэһэн Үндэһэтэнэй Байгуулга|НҮБ]]-ын гэшүүн, [[бүрин эрхэтэ улас]] болоһон. 1924 оной үндэһэн хууляар [[Бүгд Найрамдах Монгол Арад Улас]] нэрэтэй боложо, [[Зүблэлтэ Холбоо|СССР]]-эй нүлөөгөөр [[коммунизм|коммунис]] улас түрын дэглэм, [[социализм|ниигэм журамай]] эдэй засагаар замнаһан. 1990 ондо бусад [[социализм|социалис]] уласуудын адли [[арадшалал|арадшалһан]] дэглэм, [[заха зээлэй эдэй засаг]]та шэлжэһэн.

Эртэ дээр үеһөө мүнөөнэй Монгол уласта бэлшээриин нүүдэлшэд амидаржа байһан ба хааяа нэгэдэжэ томо улас гүрэнүүдые байгуулжа бэлэй. Эдэһээ анханайхинь болохо [[Хүннү гүрэн]] МЭҮ 209 ондо [[Модун шаньюй]]гаар ударидуулан түрэтэ улас үүсхэһэн юм. Энэ гүрэн богони хугасаанай дотор [[Цинь улас]]та аюул ушаруулһан эгээн гол хүсэн боложо, уламаар [[Сагаан хэрэм]] баригдаха шалтагааниинь болоһон. Сагаан хэрэм өөрөө [[жанжан]] [[Мэнь Тиан]]ай үедэ 300,000 сэрэгээр хамгаалагдажа байба. Хүннүгэй дараа [[Сяньби]], [[Жужан улас]], [[Муюн]], [[Тоба]] зэргэ эртын Монголшуудай байгуулһан уласууд оршожо ябаһаар 6-р зуунда [[Түрэгэй эзэнтэ гүрэн|Түрэгүүдтэ дарагдаж]], 8-р зуунай үедэ [[уйгурнууд]] залгамжалан улас байгуулжа, тэрэнэй дараа [[Кидан]]ууд залгамжалһан байна. 10-р зуунһаа эхилэн зэргэсэһэн олон аймагууд байгуулагдаһан болоод, 1182-12061182—1206 онуудта Чингис хаанай [[Хамаг Монгол]]ой ханлигта бүгэдэ нэгэдхэгдэжэ, Ехэ Монгол Улас байгуулагдаһан.

Монгол Уласай түүхэдэхи эгээн хүсэрхэг байһан үе болбол [[Чингис хаан]] [[1206]] ондо Монголой обог, аймагуудые нэгэдхэн [[Ехэ Монгол Улас]]ые байгуулжа, [[Ази]], [[Европ]]ын оронуудые сэрэгэй хүсөөр байлдан дагуулһан ябадал юм. Чингис хаанай залгамжалагша хаад үргэлжлүүлэн аян дайн үүсхэжэ, нютагаа тэлһэнээр дэлхэйн түүхэдэ эгээн уудам газар нютагта (33,000,000 ам дүрбэлжэн километр) [[Монголой эзэнтэ гүрэн]] гэжэ тодоор тэмдэглэгдэһэн. Монголшуудай аян дайн баруун зүгтэ [[Адриатын тэнгис]], [[Мамлук]], зүүндэ [[Япон]], урдада Филиппинэй [[Ява арал]] хүрэбэ.<ref name="EarthRule">http://www.hostkingdom.net/earthrul.html</ref>Монголой эзэнтэ гүрэнэй Сагаадай [[Алтан ордон]]ой уласынь [[торгоной зам]] утаашань оршожо дэлхэйн худалдаанай гол түб боложо тухайн үедэ оршон тогтоножо байһан газар нютагтаа олон хото һуурин бии болгоһон. Тэрэ үедэ хитадай [[луужан]] [[шаажан]] зэргэ томо нээлтэнүүд бии болоһон. Иимэһээ Монголшууд дэлхэйн хүгжэлдэ маша томо хуби нэмэр оруулһан Гэвч [[14-р зуун|14-р зуунай]]ай дунда үеһөө дотоодын зүршэл тэмсэл, гадна бодолго, ябуулга Монголой эзэнтэ гүрэн, Юань уласые задалан бутаргажа, бусадай эрхэшээлдэ ороходо хүргэһэн.

[[FileФайл:BogdKhan.jpg|thumbnail|right|200px|Наймадугаар Жабзандамба Хутагта]]

[[17-р зуун]]ай үеһөө [[Манжа угсаатан|Манжууд]] зүүн Азида хүсэрхэгжэжэ эхилһэн юм. [[1636]] ондо [[Алтан ураг]]ай һүүлшын хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] өөд болоһоноор [[Үбэр Монгол]]ые эрхэндээ оруулжа, [[1691]] ондо [[Халха|халханууд]] дагаар ороһон юм. Иигэһэнээр [[Ойрад|Ойрадһаа]] бусад Монголшууд [[Манжа Чин улас|Манжа Чин Уласай]] бүрэлдэхүүндэ оробо. 1696 ондо Манжын түрэмгылэлдэ [[Галдан]] хаан илагдан наһа бараһаншье 1755 он хүрэтэр [[Зүүнгарай хаанта улас]] тусгаар байһан. Ехэнхи түүхэшэд Монголшууд 1691 ондо Манжын даралалда ороһон гэжэ үзэдэг болобошье энэнь эргэлзээтэй ойлголто юм. Ушарынь одоогой баруун Монгол буюугү, али Ойрадууд тэрэ үедэ тусгаар уласай шэнжээ хадагалжа оршон байһан болоод 1758 ондо хүрэтэр энэ байдалаа хадагалжа байһан гэжэ үзэжэ үндэһэтэй юм. 1636 ондо Үбэр Монгол, 1691 ондо Ара Монгол, 1755 ондо Баруун Монгол Манжада эзэлэгдэһэн гэжэ үзэбэл үлүү зохистой мэтэ. Манжын үеын Монголдо хамжалгата ёһо тогтожо, алибаа эргэншэл бии болохонь хаалтатай байһан. 20-р зуунай эхинэй Манжын "«Шэнэ засагай бодолго"» монголшуудые шууд усадхаха бодолго байһан тула монголшууд тусгаар уласаа дахин байгуулхаар тэмсэн эхилээ һэн. Энэ үедэ Манжа улас нуража унахань нэгэнтэ тодорхой болоһон байһан болоод Да лам Цэрэнчимэд, Богдо гэгээн зэргэ хүнүүд тэмсэлые ударидажа байба.

[[20-р зуун]]ы эхээр [[Манжа Чин улас]] доройтож мөхөх болоһон завшаанаар [[Богд Гэгээн]] тэргүүтэй [[Ар Монгол]]ын ба бусад Монгол ноёд ударидан Манжын засаглалыг халж, [[1911]] оной [[12 һарын 29]]-нд тусгаар тогтоносон [[Богд Хаант Монгол Улас]]ые зарлав. [[Нийслэл Хүрээ]], [[Улиастай]], [[Ховд]] дахь амбан болон дарангуй цэргүүдийг 1911-19121911—1912 онуудад Монгол цэргүүд хөөж, [[Үбэр Монгол]]ые чөлөөлөх аян мордож [[Хаалган хот|Хаалган]] хүрэтэр давшсан ч, [[Хаант Орос улс|Хаант Орос]], Хитад хоёр орны шахалтаас боложо, бусад Монголшуудаа нэгэдхэжэ чадаагүй.

[[1915]] оной Хиагтын гэрээгээр Хаант Орос ба Хитадын шахалтаар Монгол уласые Хитадын бүрэлдэхүүн дэх автономит (өөртөө засах эрхт) улас болголоо. [[1919]] ондо Хитадын цэргийн эрхтэн Ар Монголой нийслэл Өргөөг эзэлж, өөртөө засах эрхийг устгав. Энэ хүнд нөхцөлд Монголой хубисхалчид [[Оросын улаан арми]]йн дэмжлэгтэйгээр [[1921]] ондо эх орноо гадаадын дарангуйллаас чөлөөлж, тусгаар тогтонолоо сэргээн зарлалаа. Үүний дараа [[1924]] оной [[11 һарын 26]]-нд анханай [[Монгол Уласай Үндэһэн Хуули|Үндэһэн хуулиа]] баталж тусгаар тогтонолоо тунхагласан юм. Монголой тусгаар тогтонол хэд хэдэн удаагийн шалгалт туулһан юм. [[1939]] ондо [[Япон]]ы түрэмгийлэгчид [[Халхын гол]]оор нэвтрэн орж ирж дайн өдөөсөн болоод [[ЗХУ]]-тай [[1936]] ондо байгуулһан [[Харилцан туслалцах протоколын]] дагуу ЗХУ тусламж үзүүлж [[Георгий Константинович Жуков|Г. К.Жуков Жуковоор]]оор ударидуулһан [[Сибирь|Шэбэр]], Үбэр Байгал, Уралын цэргийн тойргийн дивизүүдээс бүрдсэн Монгол-Зөвлөлтийн арми байгуулж ялалт хийсэн.

[[FileФайл:Sukhe-bator.jpg|thumbnail|left|200px|[[Дамдины Сүхбаатар]]]]

[[1989]]-—[[1990]] ондо [[ЗХУ]] болон [[Дорнод Европ|дорнод Европын]] орнуудад өрнөсөн арадчиллын төлөөх тэмцэл Монгол уласта ч нүлөөлж [[1989]] оной 12 һарын 10-нд Арадчиллын төлөөх анханай цуглаан боложо [[Монголой Арадчилһан Холбоо]] байгуулагдаһанаа зарлажээ. Үүний дараа шил шилээ даран олон жагсаал, цуглаан зохиогдох боложо олон ч хөдөлгөөн холбоод байгуулагджээ.

1990 оной 3 һарын 7-нд [[Монголой Арадчилһан Холбоо|МоАХ]]-ны зарим гишүүд Монголд анх удаа улас түрын өлсгөлөн зарлан, тухайн үедэ түрын эрх барьж байһан [[МАХН]]-ын түб хорооной Улас түрын товчоог огцрохыг шаарадсан байна. Тэдний шаарадлагыг эрх баригчид хүлеэн авч 3 һарын 9-ний орой Улас түрын товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, Монгол уласта олон намын оролцоо бүхий чөлөөт сонгууль явуулах боложоээ.

[[1992]] ондо шинэ [[Монгол Уласай Yндсэн Хуули|Yндсэн хуулийг]] баталснаар, [[Монгол Уласай Ехэ Хурал|Уласай Ехэ Хуралай]] сонгуулийг арадчилһан зарчмаар явуулж эхэлжээ.

[[1992]] оной сонгуульд [[МАХН]] ялалт байгуулж, [[Монгол Уласай Ехэ Хурал|УИХ-д]] 70 суудлыг авчээ. [[1996]] ондо [[Монголой Арадчилһан Xолбоо]], арадчилһан намуудын эвсэл тус уласай эдэй засаг ба улас төрд шинэчлэлт, өөрчлөлтийг гүйцэтгэх шинэ хөтөлбөр боловсруулж оролцсоной дүнд сонгуульд онцгой ялалт байгуулһан. Энэ санал хураалтаар Уласай Ехэ Хуралай 76 суудлын 50-ийг нь Арадчилһан Холбоо эвсэл, 25 суудлыг МАХН авсан байна. [[2000]] оной сонгуулиар МАХН 72 бусад([[Арадчилһан нам|АН]], [[машаСН]], [[МИЗН]]) 4 суудал авсан юм. Харин [[2004]] оной сонгуулиар МАХН 38, Эх Орон-Арадчилал эвсэл 34, МБНН 1, бие даагчид 3 суудал авсан байна. [[УИХ-ын өнөөгийн гишүүдийн жагсаалт|2008 оной парламентийн сонгуульд]] МАХН ялалт байгуулж арад түмэн булхайтай хэмээн үзэж, бослого гаргаж, энэ нь сүүлдээ үймээн самуун боложо хувирсан. Улас орондо үүссэн нөхцөл байдалын уламаас МАХН ба АН эвсэхээр шийдвэрлэж хамтарсан Засагай газар байгуулжээ. 2010 оной 10 сарад МАХН нь нэрээ сольж МАН /Монгол Арадай Нам/ болоһон болоод МУ-ын 3 дахь ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр шинээр нам байгуулан тэрэнэйгээ МАХН хэмээн нэрлэжээ.

[[FileФайл:Elbegdorj-2.JPG|thumb|Цахиагийн Элбэгдорж]]

[[FileФайл:President Putin meeting deputies of the Great State Hural-1.jpg|thumb|Уласай Ехэ Хуралын танхим]]

=== Хотонууд ===

! Хүн ама<br />(1979 est.<ref>[http://www.citypopulation.de/Mongolia_d.html City Population - — Historical population figures]</ref><ref>Statistisches Bundesamt: Statistik des Auslands - — Mongolei, 1985</ref><ref>Encyclopedia "Cartactual, " published 01/01/85</ref>)

! Хүн ама<br />(1989 est.<ref>[http://www.citypopulation.de/Mongolia_d.html City Population - — Historical population figures]</ref><ref>http://www.nso.mn/eng/index.php National Statistical Office of Mongolia (accessed May, 2 2007)</ref>)

! Хүн ама<br />(2000 census<ref>[http://www.citypopulation.de/Mongolia_d.html City Population - — Historical population figures]</ref><ref>(2000) PADCO: Mongolia Urban Development and Housing Sector Strategy, Final Report, Vol. 2, published 2005.</ref>)

! Хүн ама<br />(est.&nbsp; 2008<ref>[http://www.citypopulation.de/Mongolia_d.html City Population - — Historical population figures]</ref>)

! Administrative<br />Unit

|align="right" | 1. || [[Улаан Баатар]] ^* || Улаанбаатар<br />{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|h}} || style="text-align: center; background:LightGreen;" | 396,300 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |540,600|| style="text-align: center; background:LightGreen;" |711,900|| style="text-align: center; background:LightGreen;" | 1,008,738|| style="text-align: center; background:LightGreen;" | 612,438 || style="text-align: center; background:Green;" |''+5.2 %''|| [[Ulaanbaatar]]

|align="right" | 2. || [[Эрдэнитэ хото]] || Эрдэнэт<br />{{MongolUnicode|ᠡᠷᠳᠡᠨᠢᠲᠦ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 29,100 || style="text-align: center; background:;" |-|| style="text-align: center; background:;" | 68,310 || style="text-align: center; background:;" |86,866|| style="text-align: center; background:;" | 57,766 || style="text-align: center; background:Green;" |''+6.6 %''|| [[Orkhon Province|Orkhon]]

|align="right" | 3. || [[Дархан хото]] || Дархан<br />{{MongolUnicode|ᠳᠠᠷᠬᠠᠨ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 49,100 || style="text-align: center; background:;" |-|| style="text-align: center; background:;" | 65,791 || style="text-align: center; background:;" |74,300|| style="text-align: center; background:;" | 25,200 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.7 %''|| [[Darkhan-Uul Province|Darkhan-Uul]]

|align="right" | 4. || [[Шойбалсан хото]] || Чойбалсан<br />{{MongolUnicode|ᠴᠣᠶᠢᠪᠠᠯᠰᠠᠩ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 28,500 || style="text-align: center; background:;" |37,300|| style="text-align: center; background:;" | 40,123 || style="text-align: center; background:Salmon;" |38,150|| style="text-align: center; background:;" | 9,650 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.1 %'' || [[Dornod Province|Dornod]]

|align="right" | 5. || [[Мүрэн хото]] || Мөрөн<br />{{MongolUnicode|ᠮᠥᠷᠡᠨ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 16,500 || style="text-align: center; background:;" |21,300|| style="text-align: center; background:;" | 28,903 || style="text-align: center; background:;" |36,082|| style="text-align: center; background:;" | 19,582 || style="text-align: center; background:Green;" |''+4.0 %''|| [[Khövsgöl Province|Khövsgöl]]

|align="right" | 6. || [[Налайх]] || Налайх<br />{{MongolUnicode||h}} || style="text-align: center; background:;" | - — || style="text-align: center; background:;" |-|| style="text-align: center; background:;" | 23,600 || style="text-align: center; background:;" |29,115|| style="text-align: center; background:;" | 5,515 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+3.0 %''|| [[Ulan Bator]]

|align="right" | 7. || [[Хобдо хото]] || Ховд<br />{{MongolUnicode|ᠬᠣᠪᠳᠤ |h}} || style="text-align: center; background:;" | 17,500 || style="text-align: center; background:;" |24,100|| style="text-align: center; background:;" | 25,765 || style="text-align: center; background:;" | 28,601|| style="text-align: center; background:;" | 11,101 || style="text-align: center; background:Green;" |''+2.1 %''|| [[Khovd Province|Khovd]]

|align="right" | 8. || [[Үлгы хото]] || Өлгий<br />{{MongolUnicode|ᠥᠯᠦᠭᠡᠢ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 18,700 || style="text-align: center; background:;" |27,200|| style="text-align: center; background:Salmon;" | 25,791 || style="text-align: center; background:;" | 27,855|| style="text-align: center; background:;" | 9,155 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.6 %''|| [[Bayan-Ölgii Province|Bayan-Ölgii]]

|align="right" | 9. || [[Баян Хонгор]] || Баянхонгор<br />{{MongolUnicode|ᠪᠠᠶ᠋ᠠᠩᠬᠣᠩᠭ᠋ᠤᠷ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 16,300 || style="text-align: center; background:;" |21,200|| style="text-align: center; background:;" | 22,066|| style="text-align: center; background:;" | 26,252|| style="text-align: center; background:;" | 9,952 || style="text-align: center; background:Green;" |''+2.0 %''|| [[Bayankhongor Province|Bayankhongor]]

|align="right" | 10. || [[Бага Нуур]] || Багануур<br />{{MongolUnicode|ᠪᠠᠭᠠᠨᠠᠭᠤᠷ|h}} || style="text-align: center; background:;" | - — || style="text-align: center; background:;" |-|| style="text-align: center; background:;" | 21,100 || style="text-align: center; background:;" | 25,877|| style="text-align: center; background:;" | 4,777 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.8 %''|| [[Ulan Bator]]

|align="right" | 11. || [[Арбай Хээр]] || Арвайхээр<br />{{MongolUnicode|ᠠᠷᠪᠠᠶᠢᠬᠡᠭᠡᠷ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 12,300 || style="text-align: center; background:;" |16,900|| style="text-align: center; background:;" | 19,058 || style="text-align: center; background:;" |25,622|| style="text-align: center; background:;" | 13,322 || style="text-align: center; background:Green;" |''+3.6 %''|| [[Övörkhangai Province|Övörkhangai]]

|align="right" | 12. || [[Улаан Гом]] || Улаангом<br />{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠩᠭ᠋ᠣᠮ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 17,900 || style="text-align: center; background:;" |22,900|| style="text-align: center; background:;" | 25,993 || style="text-align: center; background:Salmon;" |21,406|| style="text-align: center; background:;" | 3,506 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''+0.67 %''|| [[Uvs Province|Uvs]]

|align="right" | 13. || [[Сүхэбаатар хото]] || Сүхбаатар<br />{{MongolUnicode|ᠰᠦᠬᠡᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 14,300 || style="text-align: center; background:;" |19,600|| style="text-align: center; background:;" | 22,374 || style="text-align: center; background:Salmon;" |19,626|| style="text-align: center; background:;" | 5,326 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.2 %''|| [[Selenge Province|Selenge]]

|align="right" | 14. || [[Сайшанда]] || Сайншанд<br />{{MongolUnicode|ᠰᠠᠶᠢᠩᠰᠠᠩᠳᠠ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 11,100 || style="text-align: center; background:Salmon;" |10,300|| style="text-align: center; background:;" | 18,290 || style="text-align: center; background:;" |25,210|| style="text-align: center; background:;" | 14,110 || style="text-align: center; background:Green;" |''+4.2 %''|| [[Dornogovi Province|Dornogovi]]

|align="right" | 15. || [[Даланзадгад]] || Даланзадгад<br />{{MongolUnicode|ᠳᠠᠯᠠᠨᠵᠠᠳᠠᠭᠠᠳ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 10,000 || style="text-align: center; background:;" |14,300|| style="text-align: center; background:Salmon;" | 14,050 || style="text-align: center; background:;" |16,856|| style="text-align: center; background:;" | 6,856 || style="text-align: center; background:Green;" |''+2.3 %''|| [[Ömnögovi Province|Ömnögovi]]

|align="right" | 16. || [[Сэсэрлиг хото]] || Цэцэрлэг<br />{{MongolUnicode|ᠴᠡᠴᠡᠷᠯᠢᠭ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 14,700 || style="text-align: center; background:;" |20,300|| style="text-align: center; background:Salmon;" | 18,519 || style="text-align: center; background:Salmon;" |16,300|| style="text-align: center; background:;" | 1,600 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''+0.37 %'' || [[Arkhangai Province|Arkhangai]]

|align="right" | 17. || [[Уляаһатай]] || Улиастай<br />{{MongolUnicode|ᠤᠯᠢᠶ᠋ᠠᠰᠤᠲᠠᠢ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 15,400 || style="text-align: center; background:;"|20,300|| style="text-align: center; background:Salmon;" | 18,154 || style="text-align: center; background:Salmon;" |16,240|| style="text-align: center; background:;" | 840 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''+0.17 %''|| [[Zavkhan Province|Zavkhan]]

|align="right" | 18. || [[Алтай хото]] || Алтай<br />{{MongolUnicode|ᠠᠯᠲᠠᠢ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 13,700 || style="text-align: center; background:;" |18,800|| style="text-align: center; background:Salmon;" | 15,741 || style="text-align: center; background:;" |15,800|| style="text-align: center; background:;" | 2,100 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''+0.5 %''|| [[Govi-Altai Province|Govi-Altai]]

|align="right" | 19. || [[Зүүн Хараа]] || Зүүнхараа<br />{{MongolUnicode||h}} || style="text-align: center; background:;" | 11,400 || style="text-align: center; background:;" | - — || style="text-align: center; background:;" | 15,000⁽²⁰⁰⁴⁾ || style="text-align: center; background:;" | - — || style="text-align: center; background:;" | 3,600 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.1 %''|| [[Selenge Province|Selenge]]

|align="right" | 20. || [[Үндэр Хаан]] || Өндөрхаан<br />{{MongolUnicode|ᠥᠨᠳᠦᠷᠬᠠᠨ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 11,100 || style="text-align: center; background:;" |14,400|| style="text-align: center; background:;" | 18,003 || style="text-align: center; background:Salmon;" |14,800|| style="text-align: center; background:;" | 3,700 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.1 %''|| [[Khentii Province|Khentii]]

|align="right" | 21. || [[Зуунмодо]] || Зуунмод<br />{{MongolUnicode|ᠵᠠᠭᠤᠨᠮᠣᠳᠤ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 9,800 || style="text-align: center; background:;" |15,800|| style="text-align: center; background:Salmon;" | 14,837 || style="text-align: center; background:Salmon;" |14,568|| style="text-align: center; background:;" | 4,768 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.6 %''|| [[Töv Province|Töv]]

|align="right" | 22. || [[Баруун Ута]] || Баруун-Урт<br />{{MongolUnicode|ᠪᠠᠷᠠᠭᠤᠨ ᠤᠷᠲᠤ |h}} || style="text-align: center; background:;" | 11,600 || style="text-align: center; background:;" |16,100|| style="text-align: center; background:Salmon;" | 15,133 || style="text-align: center; background:Salmon;" |12,994|| style="text-align: center; background:;" | 1,394 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''+0.4 %''|| [[Sükhbaatar Province|Sükhbaatar]]

|align="right" | 23. || [[Замай Үүдэн]] || Замын-Үүд<br />{{MongolUnicode|ᠵᠠᠮ ᠤᠨ ᠡᠭᠦᠳᠡ |h}} || style="text-align: center; background:;" | - — || style="text-align: center; background:;" |-|| style="text-align: center; background:;" | 5,486 || style="text-align: center; background:;" |11,527|| style="text-align: center; background:;" | 6,041 || style="text-align: center; background:Green;" | ''+13.8 %'' || [[Dornogovi Province|Dornogovi]]

|align="right" | 24. || [[Булган хото]] || Булган<br />{{MongolUnicode|ᠪᠤᠯᠠᠭᠠᠨ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 11,300 || style="text-align: center; background:;" |12,800|| style="text-align: center; background:Salmon;" | 12,681 || style="text-align: center; background:Salmon;" |11,198|| style="text-align: center; background:Salmon;" | -102−102 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''-0.03 %''|| [[Bulgan Province|Bulgan]]

|align="right" | 25. || [[Мандал Гоби]] || Мандалговь<br />{{MongolUnicode|ᠮᠠᠨᠳᠠᠯᠭᠣᠪᠢ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 10,200 || style="text-align: center; background:;" |16,100|| style="text-align: center; background:Salmon;" | 14,517 || style="text-align: center; background:Salmon;" |10,299|| style="text-align: center; background:;" | 99 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''+0.03 %''|| [[Dundgovi Province|Dundgovi]]

|align="right" | 26. || [[Хара Хорин]] || Хархорин<br />{{MongolUnicode|ᠬᠠᠷᠠ ᠬᠣᠷᠢᠨ|h}} || style="text-align: center; background:;" | - — || style="text-align: center; background:;" |-|| style="text-align: center; background:;" | 8,977⁽²⁰⁰³⁾ || style="text-align: center; background:;" | - — || style="text-align: center; background:;" |- || style="text-align: center; background:LightGreen;" | ''n/a%'' || [[Övörkhangai Province|Övörkhangai]]

|align="right" | 27. || [[Боро Үндэр]] || Бор-Өндөр<br />{{MongolUnicode|ᠪᠣᠷᠤ-ᠥᠨᠳᠦᠷ|h}} || style="text-align: center; background:;" | - — || style="text-align: center; background:;" |-|| style="text-align: center; background:;" | 6,406⁽²⁰⁰¹⁾ || style="text-align: center; background:;" |8,902|| style="text-align: center; background:;" | 2,496 || style="text-align: center; background:Green;" | ''+3.5 %'' || [[Khentii Province|Khentii]]

|align="right" | 28. || [[Шойр]] || Чойр<br />{{MongolUnicode|ᠴᠣᠶᠢᠷ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 4,500 || style="text-align: center; background:;" |-|| style="text-align: center; background:;" | 8,983 || style="text-align: center; background:Salmon;" |7,998|| style="text-align: center; background:;" | 3,498 || style="text-align: center; background:Green;" |''+2.6 %''|| [[Govisümber Province|Govisümber]]

|align="right" | 29. || [[Шарын Гол]] || Шарынгол<br />{{MongolUnicode|ᠱᠠᠷ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ ᠭᠣᠤᠯ|h}} || style="text-align: center; background:;" | - — || style="text-align: center; background:;" | - — || style="text-align: center; background:;" | 8,902 || style="text-align: center; background:Salmon;" |7,798|| style="text-align: center; background:Salmon;" | -1−1,104 || style="text-align: center; background:Salmon;" | ''-2.8 %'' || [[Darkhan-Uul Province|Darkhan-Uul]]

|align="right" | || [[Mongolia]] || Монгол улас || style="text-align: center; background:LightBlue;" | 1,538,980 || style="text-align: center; background:LightBlue;" | 1,987,274 || style="text-align: center; background:LightBlue;" | 2,365,269 || style="text-align: center; background:LightBlue;" |2,635,000|| style="text-align: center; background:LightBlue;" | 1,096,600 || style="text-align: center; background:Green;" | ''+2.38 %'' || [[Darkhan-Uul Province|Darkhan-Uul]]

^* - — city proper, [[Nalaikh]], [[Baganuur]], [[Bagakhangai]] not included in this figure, they are separated in the table.

=== Монголой түмэр зам ===

Монгол улас нь НҮБ-ын энхийг дэмжехэ ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. Үүний хүрээнд Монголой цэргийн баг [[Сьерра-Леоне|Сьерра-Леонед]]д [[НҮБ]]-ийн тусгай шүүхийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэжэ байһан. 2005-аас 2006 онуудад [[Бельги]] ба [[Люксембург|Люксембургийн]]ийн цэргүүдтэй хамт [[Косово]] руу цэргийн баг илгээжээ. мүн [[Африк]]ийн [[Чад]] улас уруу [[Монгол Уласай Зэвсэгт Хүчин|зэвсэгт хүчний]] 800 гаруй албан хаагч бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй багийг илгээхээр зэхэж байна. Монгол улас 2003 ондо [[Иракын эрх чөлөө ажиллагаа]]г дэмжиж Ирак руу, Талибан дэглэмийн эсэргүү ажиллагааг дэмжиж [[Афганистан]] руу цэргийн багуудаа илгээсэн.

[[FileФайл:Mongolia Landscape.jpg|thumbnail|left|Монголой нютаг дэвсгэр]]

Монгол улас нь өмнөд хэсэгтээ [[Говь]] цөл, хойд ба баруун талаараа хүйтэн ба уулархаг газартай. Монголой нэлээд хэсгийг харьцангуй тэгш тал газар эзэлдэг. Монголой эгээн өндөр цэг нь [[Алтай таван богд|Алтай таван богдын]]ын [[Хүйтэн уул]] болоод д.т.д. 4,374 м-т оршдог. [[ОХУ]]-ын Тува уласта хэсэг нь оршехэ [[Увс нуурын хотгор]] нь байгалийн [[дэлхэйн өв газар]] юм.

Монгол улас нь эрс тэс уур амьсгалтай. Уласай ихэнх газарт зун халуун болоод өвөл маша хүйтэн. 1 һарын дунджууд -30&nbsp;−30 °C-д<ref>{{cite web

</ref> хүрдэг. Хааяа уур амьсгалын өөрчлөлт болох зудад нэрвэгддэг. Улаанбаатар хот нь дундаж температураараа дэлхийд эгээн хүйтэн нийслэлд тооцогддог жилийн дундаж хэм нь -хэмтэй байдаг дэлхэйн цор ганц нийслэл юм. Манай орны нийслэлийн дараа Канадын Оттава хот хүйтнээрээ орно.

Өндөр газарт оршдог, хүйтэн ба салхи ихтэй орон. Өвөл нь удаан үргэлжилж маша хүйтэн болоод зун нь богонихон ба энэ л үедэ ихэнх хур тунадас нь унадаг. Уласта дунджаар 257 нартай өдөр тохиодог ба голдуу өндөр даралттай орчны дунд оршдог. Хур тунадас нь хойд талаараа эгээн ехэ (жилд дунджаар 20-35 см)зарим хур тунадас ихтэй жилдээ 600  мм буюугү, али 60  см хүрэтэр, өмнөд хэсэгтээ эгээн бага (жилд дунджаар 10-20 см). эгээн өмнөд хэсэгт Говь цөл оршехэ болоод энэ газарт жилд ямар ч хур тунадас унахгүй тохиолдол элбэг.

Монголд хүрэн, хар хүрэн, цайвар хүрэн, хар шороон, нугын хүрэн, говийн бор, цөлийн бор саарал, нуга намгийн болон мараалаг, давсархаг зэргэ олон төрлийн хөрс байдаг. Үүний дотор үржил шимт хүрэн хөрс тавь орчим хувийг эзэлдэг. Газар таряалан эрхэлж болох газар нь газар нутгийн 0.,76%-г эзэлдэг. Усжуулалттай газар 840 км² байна.

Монгол уласта 67000  км урттай 3811 гол горхи, 500 м³ эзлэхүүнтэй 3500 гаруй нуур 7000 орчим булаг шанд, 540 м² талбай бүхий 190 гаруй мөсөн гол 250 гаруй Рашаантай болоод газрын доорх усны 139 орд газар байна. Улаанбаатар хот бол хот дотроо рашаантай байдаг дэлхэйн 2-хон нийслэлийн нэг юм. Монгол уласай эгээн томо мөсөн гол бол Алтай Таван богд дахь Потанни мөсөн гол болоод 20  км орчим урттай юм. /Гэхдээ дэлхэйн цаг уурын өөрчлөлтөөс шалтгаалан үүнээс богонихон болоһон байна лээ гэсэн мэдээг харамсалтайгаар дуулгаж байгааг өршөөн үү/

Монгол уласай гол мөрнийг хойд мөсөн далайн, номхон далайн болон түб азийн гадагшаа урсгалгүй һаба газрын гэжэ гурав хуваана. [[Орхон]] бол Монголой эгээн урт гол юм (Урт нь 1124  км, усаа цуглуулах талбай 133000 км²). Харин БНХАУ-д урсдаг уртыг нь оруулж тооцвол Хэрлэн гол Монголой эгээн урт гол /1200 км/ юм. Үүнээс 1090 орчим км нь Монголой нутгаар урсдаг. эгээн ус ихтэй гол нь Сэлэнгэ мүрэн юм. Жилийн дундаж урсац нь 300 мкуб/сек байдаг. эгээн томо нуур нь [[Увс нуур]] (3350 км²), эгээн гүнзгий нуур нь [[Хөвсгөл нуур]] (262.4 м) хөвсгөл нуурын тухайд түний гүнийг 268 метр, 261 метр гэсэн зөрүүтэй хэмжээ тааралддагыг дурьдах хэрэгтэй байх.

[[FileФайл:Mongolian Aimags, Mongolia.png|thumbnail|right|400px]]

[[FileФайл:1000 Tugriks - Recto.jpg|thumbnail|1,000 [[түхэриг]]]]

Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод төвлөрч 30,000 гаруй хувийн бизнес үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Харин хотоос гадуурх хүн ам нь мал ажахыг ([[хонины ажахы|хонины]], [[ямааны ажахы|ямааны]], [[үхрийн ажахы|үхрийн]], [[морины ажахы|морины]], [[тэмээний ажахы]]) голчлон эрхэлдэг. Газар таряаланд голдуу [[улаан буудай]], [[арвай]], [[хүнэһэнэй ногоо]], [[улаан лооль]], [[тарвас]], [[чацаргана]], малын тэжээл ургамал таряалдаг. 2006 ондо 1 хүнд оногдох ДНБ нь $2,100 байба<ref name="factbook-mn">CIA World Factbook: [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html ''Mongolia''] </ref>. ДНБ нь 2002 оноос хойшо тогтвортой өсөж (2006 оной албан ёсны тооцоогоор жилд 7.,5%-р) байгаа ч гэсэн томо хэмжээний импорт, экспортын тэнцвэргүй байдлыг нөхөж амжаагүй л байна. ОХУ-д өгөх $11 тэрбум долларын өрийг 2004 ондо $250 сая доллараар Монголой засагай газар хэлэлцээрээр төлжээ.

Монголой эдэй засаг хэдийгээр өсөж байгаа ч гэсэн 2006 оной байдлаар хүн зоной ядуурлын хэмжээ нь 32.,2 %<ref name="Yearbook2007"> Statistical Yearbook of Mongolia 2006, National Statistical Office, Ulaanbaatar, 2007 </ref>, [[ажилгүйдэл]] ба [[инфляци|инфляцийн]]йн түвшин нь тус тус 3.,3 % ба 9.,5 % байна. Монголой эгээн гол худалдааны түнш бол [[Хитад]] орон байна. 2006 оной байдлаар Монголой нийт экспортын 68.,4 % нь Хитад руу явсан ба Монголой нийт импортын бүтээгдэхүүний 29.,8 % нь Хитадынх байлаа.<ref>Morris Rossabi, [http://www.jamestown.org/publications_details.php?volume_id=408&issue_id=3322&article_id=2369703 ''Beijing'sBeijing’s growing politico-economic leverage over Ulaanbaatar''], The Jamestown Foundation, 2005-05-05, (retrieved 2007-05-29)</ref>

ДНБ-ий 21.,4%-г аж үйлдвэр хангадаг ба хүдөө ажахын һалбаритай тэнцүүхэн байна (20.4 %). Аж үйлдвэрлэлд [[барилгын материал]], [[уул уурхай]] ([[нүүрһэн]], [[зэс]], [[молибден]], [[хайлуур жонш]], [[сагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт]]), [[газрын тос]], хүнс ба ундааны бүтээгдэхүүн, малын гаралтай бүтээгдэхүүн боловсруулалт, [[ноолуур]], байгалийн нэхмэл үйлдвэрлэл зэргэ орно. Аж үйлдвэрлэлийн өсөлт нь 2002 ондо жилд 4.,1 % байба. Уул уурхайн һалбари нь Монголой эгээн гол чухал аж үйлдвэрлэлийн һалбариуудын нэг боложо хөгжсөөр байна. Энэ нь Хитад, Орос, Канадын уул уурхайн компаниуд Монголд үйл ажиллагаагаа эрхлэх болоһонтойгоор харагдаж байна. Дотоодын хоол хүнэһэнэй үйлдвэрлэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын тусламжтайгаар хурдацтайгаар өсөж байна.

1990-ээд оноос арадчилал хөгжснөөр Монгол улас нь [[технологи|технологийн һалбариаа]] хөгжүүлж эхэлжээ. Үүний үр дүнд нилээд олон тооной технологийн компаниуд үүсгэгджээ. мүн [[Өмнөд Солонгос]], [[Хитад]] зэргэ ойр орчмын орнуудын технологийн компаниуд Монголд һалбариаа нээж эхлэж байна. [[Мэдээлэл харилцаа|Мэдээлэл харилцааны]]ны ба [[интернет|интернетийн]]ийн үйлчилгээ олгогч компаниуд ихэссэнээр интернет ба утасны һалбариыг өрсөлдөөнтэй болгожээ. Үүнээс эгээн өрсөлдөөнтэй нь [[үүрэн телефон|үүрэн телефон утасны]] һалбари болоод одоо Монголой ихэнх нутгийг хамарч байна. Электроник ба механик аж үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад [[программ хангамж]] нь Монголд үйл ажиллагаагаа эрхэлдэг Монголой ба гадаадын компаниудад түлхүү хөгжиж байна.

[[FileФайл:Mongolia-demography.png|thumbnail|Монголой хүн ам зүй. Хүн ам нь мянгаар.]]

2007 оной 7 һарын байдлаарх Монгол уласын нийт хүн амыг [[АНУ]]-ын хүн ам тооллогын товчоо 2,951,786 <ref name="US Census">[http://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html U.S. Census Bureau International Data Base]</ref> гэжэ үзэж байгаа болоод энэ нь дэлхийд 138-д тооцогддог. Харин НҮБ нь хүн амыг 2,629,000<ref name="UN DESA PD">[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects]

Хоёр хөрш орон болох [[Хитад]] ба [[ОХУ]]-ын хүн зонтой харьцуулахад маша өчүүхэн юм. Монголой хүн зоной ихэнх хувийг [[Монголшууд]] эзлэх болобошье [[Казах]], [[Тува]] угсаатнууд цөөнх тоотой бии. 2000 оной тооллогоор Монголой хүн зоной өсөлтийг жилд 1.,2 % гэжэ тооцож байна<ref>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects] The 2006 Revision Highlights</ref>. Нийт хүн зоной 59 % нь 30-аас доош насны, үүнээс 27 % нь 14-өөс доош насныхан байна. Энэ харьцангуй залуу ба хурдацтай өсөж байгаа хүн ам нь бусад хөгжиж байгаа орнуудтай адли эдэй засагт нь хүндрэл учруулах боложоээ.

хүн зоной 40 % нь [[Төвдийн Буддын шашин|Төвдийн Буддын]] шашиныы урсгал болох [[Шарын шашин]]г шүтдэг, 30 % нь шашингүй, 20 % нь Бөөгийн шашинтай, 6 % [[Христийн шашин|Христэд итгэгч]], 4 % нь [[исламын шашин|исламын шашинтан]]тан.

[[FileФайл:Enfant de Mongolie.jpg|thumbnail|Хүдөөний Монгол хүүхэд гэрийн өмнө]]

Нягтшил багатай Монгол уласай хүн зоной нилээд хуби нь сүүлийн үеһөө хотод амьдрах боложоээ. Тал хуби нь Улаанбаатар ба аймгийн төвүүдэд амидаржа байна. Өрхүүд өвөл тосгонуудад, зун нь гэрт амьдрах хагас нүүдэлчин байдал нь хүдөө давамгайлж байна, гэхдээ бүтэн жилийн турш нэг газартаа байх газар таряалан эрхэлдэг өрхүүд ихэсч байгаа. хүн зоной 40 % орчим нь [[нүүдэлчин]], эсвэл хагас нүүдэлчин амьдралтай.

хүн зоной 85 % нь Монгол үндэһэтэн болоод үүн дотроос [[Халх ястан]] давамгайлна. Эдгээр ястнууд нь голдуу хэлний онцлогоороо л ялгагддаг. Монгол угсаатнуудын 90%-г Халх эзэлдэг. Үлдэх 10%-г [[Буриад]], хойд хэсэгт [[Дөрвөд]], зүүн талд Дарьганга зэргэ эзэлдэг. Түрэг угсаатнууд ([[Хасаг]], [[Тува]], [[Уйгур|Чантуу]]) Монголой хүн зоной 7%-г эзлэх болоод үлдэх хүн амд Тунгус үндэстнүүд, Хитадууд, Оросууд багтана. 1991 ондо [[ЗХУ]] бутарч Монголд үзүүлж байһан тусламж дууссанаар ихэнх Оросууд Монголоос гарчээ.

Монгол уласын албан ёсны хэл нь [[Алтай хэлний язгуур|Алтай язгуурын]] [[Монгол хэлний бүлэг|Монгол хэлний бүлгийн]] [[Монгол хэл]] болоод бичгийн систем нь Халх аялгуунд тохируулһан [[Кирилл үсэг|кирилл сагаан толгой]] юм. мүн уламжлалт сагаан толгой болох [[Монгол бичиг|монгол бичгийг]] хэрэглэж буй. Нийт хүн зоной 90 % нь энэ хэлээр ярьдаг ба улас даяар олон аялгуутай. Үүнд: Буриад, Ойрад зэргэ ордог. Баруун аймагуудад [[Казах хэл|Казах]] ба Тува хэлнүүд мүн яригддаг. [[Англи хэл]] нь Монголд эгээн ехэ яригддаг гадаад хэл, үүний дараа [[Орос хэл]] орно. Энэ нь социализмын үедэ монголчууд Оростой харилцаа холбоо маша ехэ байһантай холбоотой ба харин 1990-ээд оноос хойшо англи хэл нь эгээн ехэ яригддаг гадаад хэл боложо байна. Албан ёсоор 18835, хараар 11081 монгол иргэн [[Өмнөд Солонгос]]т ажиллаж байгаа (2010 оной 9 һарын 30-ны байдлаар) тул [[солонгос хэл]]<ref>{{cite news|publisher=Office of the President, Republic of Korea|url=http://english.president.go.kr/cwd/en/archive/archive_view.php?meta_id=en_dip_2006&category=164&id=923b8c655856408486c7764f|date=[[2006]]-[[05-05]]|accessdate=2007-08-17|title=Today in Mongolia: Everyone can speak a few words of Korean|last=Han|first=Jae-hyuck}}</ref> нь бас газар авч байна. Урд хөршийн хэл болох [[хитад хэл]]ийг хүнүүд сүүлийн үедэ сонирхох боложо, залуучуудын дунд [[япон хэл]] ч бас түгээмэл боложо байна.

20-р зуунай үеэр коммунист засагай газар нь шашны уламжлалт ёслол, үйлүүдийг зогсоож байжээ. [[Ехэ Хэлмэгдүүлэлт|Ехэ Хэлмэгдүүлэлтийн]]ийн үеэр [[Хорлоогийн Чойбалсан|Хорлоогийн Чойбалсангийн]]гийн ударидлага доор Монголой ихэнх сүм хийдүүд ба лам нарыг хэдэн мянгаар нь хороож байжээ.

[[Социолизм|Социализмын]] үедэ боловсролын һалбари нь эгээн амжилттай хөгжжээ. Бичиг үсэг үл мэдэх ябадал нь нүүдэлчин өрхүүдийн хүүхдүүдэд зориулагдсан дотуур байртай сургуулиудын тусламжтайгаар бараг бүтнээрээ арилгагджээ.

1911 оной үндэһэний эрх чөлөөний хубисхалын дараа хойч залуу үеээ дэлхэйн олон улас түмний адли эрдэм боловсролд сургах талаар шинэ дэвшилтэт үзэл санаа сэргэсэн юм. Улмаар 1921 оной арадай хубисхалын ялалтын үр дүнд анханай бага сургууль (одоогийн [[3 дугаар сургууль]]) байгуулагдаһан бол 1923 оной 2 һарын 16-ны өдөр шинэ Монгол уласай анханай дунд сургууль болох [[1 дүгээр сургууль]] үүсэн байгуулагджээ. Энэ сургуульд [[Монгол хэл|Монгол хэл бичиг]], [[Орос хэл|Орос]], [[Англи хэл|Англи]], [[Франц хэл|франц]], [[Герман хэл|Герман]], [[Хитад хэл|Хитад]] хэлнүүднүүд болон [[Математик|Тооной ухаан]], [[Физик|Бодисын зүй]], [[Хими|Хувилахуй ухаан]] , [[Одон орон|Одон орныг судлахуйн ухаан]], [[Газарзүй|дэлхэйн байдал]], [[Түүх]], [[Биеийн тамир|Биеийн хөгжил]], [[Дуу хөгжим]], [[Уран зохиол|Утга зохиол]], зэргэ шинжлэх ухаанай хичээлүүдийг тодорхой хуваарь, сонголттойгоор заадаг байжээ. 1 дүгээр дунд сургуулийн анханай төгсөгчид болох 57 хөвгүүд охид 1926 ондо [[Франц улс|Франц]], [[Герман]], [[Оросын Холбооной Улс|Орос]] уласта боловсрол эзэмшихээр 30 хүүхэд явсанаас 6 хүүхэд нь эмэгтэй байһан. Тэд бол шинэ Монголой анханай өндөр боловсролтой сэхээтнүүд болоһон түүхтэй. 1929 он хүрэтэр ганцхан 1 дүгээр дунд сургууль байһан болоод тэрэнһээ хойшо хот, хүдөөд олон дунд сургуулиуд байгуулагдаһан. 1 дүгээр сургууль 1938 ондо анханай бүрэн дунд сургууль буюугү, али 10 жилийн сургууль боложо өргөжсөн юм.

АНУ-ын Тагнуулын түб газрын дэлхэйн мэдээллийн ном (CIA World Factbook)-ынхаар төрөлтийн хуби хэмжээ (нэг эмэгтэйд ногдох төрөлтийн тоо) нь 2.25<ref>[http://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html U.S. Census Bureau International Data Base]</ref>-1.87<ref>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects] The 2006 Revision Highlights</ref>, хүн зоной дундаж наслалт 67<ref>[http://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html U.S. Census Bureau International Data Base]</ref>-68<ref>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects] The 2006 Revision Highlights</ref>, Амьд төрсөн 1000 хүүхдэд ногдох нялхсын эндэгдэл 1.,9 %<ref name="NMH Yearbook 2006">[http://www.nchd.mn/pdf/uzuulelt/2006.pdf National Ministry of Health Yearbook 2006]</ref>-4 %<ref>[http://www.unicef.org/infobycountry/mongolia.html UNICEF - — At a glance: Mongolia]</ref>; таван наснаас доошехэ хүүхдийн нас баралт 4.,3 %<ref>[http://ubpost.mongolnews.mn/index.php?option=com_content&task=view&id=1244&Itemid=1 UBPost: Child Mortality Rate Has Decreased, UNICEF Says]</ref> байна.

[[FileФайл:Naadam.jpg|thumbnail|right|200px|Наадмын үеэрх Хүй долоон худгийн дэнж]]

||[[7 һарын 11-13]]||[[Наадам]]||Бүх нийтээр амарч, уламжлалт баяр наадмаа тэмдэглэдэг.

Арадчилал гарсны дараа кино урлаг тодорхой цаг хугасааны турш доройтсон болобошье сүүлийн үедэ сэргэжэ байна. Япон-Монголой хамтарсан "«Чингис хаан"» кино зэргэ гадаадын байгууллагын тусламжтайгаар кино бүтээх, мүн Доржхандын Төрмүнх, [[Даваагийн Бямбасүрэн]] зэргэ бие даасан найруулагчид гарах боложоээ. Бямбасүрэнгийн "«[[Ингэн нулимс]]"» кино нь 2005 ондо [[Оскарын шагнал]]ын шилдэг гадаад баримтат киноной төрөлд нэр дэвшиж байһан удаатай.

[[FileФайл:WrestlingHouse.JPG|thumbnail|right|200px|[[Бөхийн Өргөө]]]]

эгээн ехэ дэлгэрсэн спорт бол эрийн гурван наадмын гол төрөл, [[үндэсний бөх]] юм. Монгол бөхийг анх 7000 жилийн өмнө үүссэн гэжэ түүхчид үзэдэг байна. Монгол бөхөөр элдэв маргааныг цэгцлэж шийдвэрлэх ябадал нь [[Монголой нууц товчоо|Монголой нууц товчоонд]]нд ч гарадаг ажээ. Уласай бөхийн тэмцээнүүдэд уласай өнцөг булан бүрээс хэдэн зуун бөхчүүд ирж өрсөлддөг.

мүн сүүлийн жилүүдэд марфон гүйлт гар бөмбаг сагсан бөмбөг урьдныхаасаа илүү хагжиж байгаа болоод барагМонгол хүүхэд бүр гар бөмбөг сагсан бөмбөгийг маша чадварлагаар тоголож байна .2010 ондо Монголоос дэлхэйн шатрын аварга төрөн гарсан юм Энхэхүү шатарчин нь 10 настай Номин-Эрдэнэ хэмээх охин юм

* [[:Ангилал:Монголшууд|Ангилал: Монголшууд]]

== Лавлах бичигЗүүлтэ ==

== ХэтдээМүн уншехэүзэхэ ==

* [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html АНУ-ын ТТГ-ын дэлхэйн мэдээллийн ном] (англи хэлээр)

* [http://www.state.gov/p/eap/ci/mg/ ''Монгол уласай тухай''], АНУ-ын түрын департмент (англи хэлээр)

* "«Монголшуудын түүх"» Плано Карпини, орчуулһан Л. Нямаа, 2006, Интерпресс

* [http://www.open-government.mn/ Монголой нээлттэй засаг] - — Засагай газрын албан ёсны цахим сүлжээ

* [http://www.mongolia-tour.com/ Монголой аялал жуулчлалын байгууллагуудын нэгэдэһэн цахим сүлжээ]

* [http://www.mongolia-mining.com/ Монголой уул уурхайн һалбариын талаархи олон уласай мэдээ]

{{АазиАзи}}