Монгол: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

|тогтоносон_үйл_явдал1тогтоносон_үйл_ябадал1 = 1911 12 һара 29 үдэр

{{main|МонголынМонголой түүхэ}}

Эртэ дээр үеэсүеһөө өнөөгийнмүнөөнэй Монгол уласта бэлшээриин нүүдэлшэд амьдарчамидаржа байһан ба хааяа нэгдэжнэгэдэжэ томоохонтомо улас гүрнүүдийггүрэнүүдые байгуулжбайгуулжа байжээбэлэй. ЭдгээрээсЭдэһээ анханайханханайхинь нь болохболохо [[Хүннү гүрэн]] нь МЭҮ 209 ондо [[Модун шаньюй]]гаар удирдууланударидуулан түрэтэ улас үүсгэсэнүүсхэһэн юм. Энэ гүрэн ньбогони богино хугацааныхугасаанай дотор [[Цинь улас]]адта аюул учруулсанушаруулһан хамгийнэгээн гол хүчинхүсэн болжболожо, улмааруламаар [[Сагаан хэрэм]] баригдахбаригдаха шалтгаан ньшалтагааниинь болоһон. Сагаан хэрэм нь өөрөө жанжин[[жанжан]] [[Мэнь Тиан]]ыай үедүедэ 300,000 цэргээрсэрэгээр хамгаалагдажхамгаалагдажа байба. ХүннүгийнХүннүгэй дараа [[Сяньби]], [[Жужан улас]], [[Муюн]], [[Тоба]] зэргэ эртнийэртын МонголшуудынМонголшуудай байгуулһан уласууд оршижоршожо явсаарябаһаар 6-р зуундзуунда [[ТүрэгийнТүрэгэй эзэнтэзэнтэ гүрэн|ТүрэгүүдэдТүрэгүүдтэ дарагдаж]], 8-р зуунай үедүедэ Уйгурууд[[уйгурнууд]] залгамжланзалгамжалан улас байгуулжбайгуулжа, тэрэнэй дараа [[Кидан]]ууд залгамжилсанзалгамжалһан байна. 10-р зуунаасзуунһаа эхлэнэхилэн зэргэцсэнзэргэсэһэн олон аймагууд байгуулагдаһан болоод, 1182-1206 онуудадонуудта Чингис хаанай [[Хамаг Монгол]]ыной ханлигтханлигта бүгдбүгэдэ нэгтгэгдэжнэгэдхэгдэжэ, Ехэ Монгол Улас байгуулагдаһан.

=== ЭзэнтЭзэнтэ гүрэн ===

[[Файл:Mongol Empire map.gif|thumbnail|right|175px|МонголынМонголой эзэнтэзэнтэ гүрэн]]

Монгол Уласай түүхэнтүүхэдэхи дэхэгээн хамгийн хүчирхэгхүсэрхэг байһан үе болболбол [[Чингис хаан]] [[1206]] ондо МонголынМонголой овогобог, аймагуудые нэгтгэннэгэдхэн [[Ехэ Монгол Улас]]ыгые байгуулжбайгуулжа, [[Ази]], [[Европ]]ын орнуудыгоронуудые цэргийнсэрэгэй хүчээрхүсөөр байлдан дагуулсандагуулһан явдалябадал юм. Чингис хаанай залгамжлагчзалгамжалагша хаад үргэлжлүүлэн аян дайн үүсгэжүүсхэжэ, нутгаанютагаа тэлснээртэлһэнээр дэлхийндэлхэйн түүхэндтүүхэдэ хамгийнэгээн уудам газар нутагтнютагта (33,000,000 ам дөрвөлжиндүрбэлжэн километр) [[МонголынМонголой эзэнтэзэнтэ гүрэн]] хэмээнгэжэ тодоор тэмдэглэгдсэнтэмдэглэгдэһэн. МонголшуудынМонголшуудай аян дайн өрнөбаруун зүгтзүгтэ [[Адриатын тэнгис]], [[Мамлук]], дорнододзүүндэ [[Япон]], өмнөдөдурдада ФилиппинийФилиппинэй [[Ява арал]] хүрчээхүрэбэ.<ref name="EarthRule">http://www.hostkingdom.net/earthrul.html</ref>МонголынМонголой эзэнтэзэнтэ гүрнийгүрэнэй ЦагаадайСагаадай [[Алтан ордныордон]]ой улас ньуласынь [[торгоной зам]] дагууутаашань оршижоршожо дэлхийндэлхэйн худалдааныхудалдаанай гол төвтүб болжболожо тухайн үедүедэ оршон тогтоножтогтоножо байһан газар нутагтаанютагтаа олон хотхото сууринһуурин бийбии болгосонболгоһон.ТэрТэрэ үедүедэ хитадынхитадай луужин[[луужан]] шаазан[[шаажан]] зэргэ томоохонтомо нээлтүүднээлтэнүүд бийбии болоһон.Иймээс Иимэһээ Монголшууд дэлхийндэлхэйн хөгжилдхүгжэлдэ машмаша томтомо хувьхуби нэмэр оруулсаноруулһан Гэвч [[14-р зуун|14-р зуунай]] дунддунда үеэсүеһөө дотоодын зөрчилзүршэл тэмцэлтэмсэл, гадныгадна бодлогободолго, явуулга ньябуулга МонглынМонголой эзэнтэзэнтэ гүрэн, ЮанЮань улсыгуласые задланзадалан бутаргажбутаргажа, бусдынбусадай эрхшээлдэрхэшээлдэ ороходороходо хүргэсэнхүргэһэн.

=== Манжын эрхшээлдэрхэшээлдэ ===

[[File:BogdKhan.jpg|thumbnail|right|200px|НаймдугаарНаймадугаар ЖибзундамбаЖабзандамба ХутагтХутагта]]

[[17-р зуун]]ыай үеэсүеһөө [[Манжа угсаатан|Манжууд]] зүүн АзидАзида хүчирхэгжижхүсэрхэгжэжэ эхэлсэнэхилһэн юм. [[1636]] ондо [[Алтан ургийнураг]]ай сүүлчийнһүүлшын хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] өөд болоһоноор [[ӨвөрҮбэр Монгол]]ыгые эрхэндээ оруулжоруулжа, [[1691]] ондо [[ХалхХалха|Халхуудхалханууд]] дагаар орсонороһон юм. ИнгэснээрИигэһэнээр [[Ойрад|Ойрадһаа]]аас бусад Монголшууд [[Манжа Чин улсулас|Манжа Чин Уласай]] бүрэлдэхүүндбүрэлдэхүүндэ оржээоробо. 1696 ондо МанжийнМанжын түрэмгийлэлдтүрэмгылэлдэ [[Галдан]] хаан ялагданилагдан наснаһа барсан чбараһаншье 1755 он хүрэтэр [[Зүүн гарынЗүүнгарай хаантхаанта улас]] тусгаар байһан. ИхэнхЕхэнхи түүхчидтүүхэшэд Монголшууд 1691 ондо МанжийнМанжын дарлалддаралалда орсонороһон гэжгэжэ үздэгүзэдэг болобошье энэ ньэнэнь эргэлзээтэй ойлголтойлголто юм. УчирУшарынь нь одоогийнодоогой баруун Монгол буюу Ойрадууд тэртэрэ үедүедэ тусгаар уласай шинжээшэнжээ хадгалжхадагалжа оршон байһан болоод 1758 ондо хүрэтэр энэ байдлаабайдалаа хадгалжхадагалжа байһан гэжгэжэ үзэжүзэжэ үндэстэйүндэһэтэй юм. 1636 ондо ӨвөрҮбэр Монгол, 1691 ондо АрАра Монгол, 1755 ондо Баруун Монгол МанжидМанжада эзлэгдсэнэзэлэгдэһэн гэжгэжэ үзвэлүзэбэл илүүүлүү зохистой мэтмэтэ. МанжийнМанжын үеийнүеын МонголдМонголдо хамжлагатхамжалгата ёсёһо тогтожтогтожо, аливааалибаа иргэншилэргэншэл үүсэхбии ньболохонь хаалттайхаалтатай байһан. 20-р зуунай эхнийэхинэй МанжийнМанжын "ШинэШэнэ засгийнзасагай бодлогободолго" монголчуудыгмонголшуудые шууд устгахусадхаха бодлогободолго байһан тултула монголчуудмонголшууд тусгаар улсаауласаа дахин байгуулахаарбайгуулхаар тэмцэнтэмсэн эхэлжэээхилээ һэн. Энэ үедүедэ Манжа улас нуржнуража унахунахань нь нэгэнтнэгэнтэ тодорхой болоһон болоһон байһан болоод Да лам Цэрэнчимэд, БогдБогдо гэгээн зэргэ хүмүүсхүнүүд тэмцлийгтэмсэлые удирдажударидажа байба.

[[20-р зуун]]ы эхээр [[Манжа Чин улас]] доройтож мөхөх болоһон завшаанаар [[Богд Гэгээн]] тэргүүтэй [[Ар Монгол]]ын ба бусад Монгол ноёд удирданударидан МанжийнМанжын засаглалыг халж, [[1911]] оной [[12 һарын 29]]-нд тусгаар тогтоносон [[Богд Хаант Монгол Улас]]ыгые зарлав. [[Нийслэл Хүрээ]], [[Улиастай]], [[Ховд]] дахь амбан болон дарангуй цэргүүдийг 1911-1912 онуудад Монгол цэргүүд хөөж, [[ӨвөрҮбэр Монгол]]ыгые чөлөөлөх аян мордож [[Хаалган хот|Хаалган]] хүрэтэр давшсан ч, [[Хаант Орос улс|Хаант Орос]], Хитад хоёр орны шахалтаас болжболожо, бусад Монголшуудаа нэгэдхэжэ чадаагүй.

[[1915]] оной Хиагтын гэрээгээр Хаант Орос ба Хитадын шахалтаар Монгол улсыгуласые Хитадын бүрэлдэхүүн дэх автономит (өөртөө засах эрхт) улас болголоо. [[1919]] ондо Хитадын цэргийн эрхтэн Ар МонголынМонголой нийслэл Өргөөг эзэлж, өөртөө засах эрхийг устгав. Энэ хүнд нөхцөлд МонголынМонголой хубисхалчид [[Оросын улаан арми]]йн дэмжлэгтэйгээр [[1921]] ондо эх орноо гадаадын дарангуйллаас чөлөөлж, тусгаар тогтонолоо сэргээн зарлалаа. Үүний дараа [[1924]] оной [[11 һарын 26]]-нд анханай [[Монгол Уласай Үндэһэн Хуули|Үндэһэн хуулиа]] баталж тусгаар тогтонолоо тунхагласан юм. МонголынМонголой тусгаар тогтонол хэд хэдэн удаагийн шалгалт туулсантуулһан юм. [[1939]] ондо [[Япон]]ы түрэмгийлэгчид [[Халхын гол]]оор нэвтрэн орж ирж дайн өдөөсөн болоод [[ЗХУ]]-тай [[1936]] ондо байгуулһан [[Харилцан туслалцах протоколын]] дагуу ЗХУ тусламж үзүүлж [[Георгий Константинович Жуков|Г.К.Жуков]]оор удирдуулсанударидуулһан [[Сибирь|Шэбэр]], ӨвөрҮбэр Байгал, Уралын цэргийн тойргийн дивизүүдээс бүрдсэн Монгол-Зөвлөлтийн арми байгуулж ялалт хийсэн.

[[Дэлхийндэлхэйн хоёрдугаар дайн]]ы дараа 1945 ондо болоһон [[Ялтын бага хурал|Ялтын бага хурлын]] үр дүнд Монгол уласай тусгаар тогтонолыг ЗХУ, БНХАУ-ууд албан ёсоор хүлеэн зүбшөөрч Монгол уласай тусгаар тогтонол олон уласай хэмжээнд бүрэн баталгаажжээ.

Монгол улас хэдийгээр бүрэн тусгаар тогтоносон болобошье 1921 оной хубисхалаас хойшо 68 жилийн турш [[ЗХУ]]-ын нүлөөнд, улас төр, эдэй засгийнзасагай хувьдхубид Зөвлөлтийн загварыг баримтлан хөгжиж ирсэн юм. Гэвч түүхийн энэ үедүедэ Монголд соёл, шинжлэх ухаан, техник технологийн томоохон өөрчлөлтийг хийсэн юм. 1924 ондо МонголынМонголой сүүлчийн хаан 8-р Богд Жавзандамба хутагт наснаһа барсанбараһан болоод мүн ондо Богдын дүр тодруулахыг хоригложээ. 1924 он 11-р һарын 26-ны өдөр анхдугаар Үндэһэн хуулиа баталж Бүгд найрамдах уласай зарлан тунхаглажээ. Ингэснээр хаант уласай хэлбэрээс татгалзсан юм. Түүнчлэн 1940, 1960 ондо Үндэһэн хуулийг дахин шинэчлэн баталж байжээ. Энэ нь улас орны тухайн үеийн хөгжил, улас түрын хүрээнд дэвшүүлсэн зорилтоос хамаарч байжээ. Социализмийн үедүедэ Соёлын довтолгоо, Нэгэдэлжэхэ хөдөлгөөн, Атрын аян зэргэ томоохон хөдөлгөөн, аян улас орон даяар өргөж байба. Энэ нь манай орныг хүн зоной соёл, амьдрах хэв маяг, эдэй засгийнзасагай бүтэц, тогтолцооной хувьдхубид эрс өөрчлөлтийг авч ирсэн юм.

=== АрадчилсанАрадчилһан дэглэмт ===

[[1989]]-[[1990]] ондо [[ЗХУ]] болон [[Дорнод Европ|дорнод Европын]] орнуудад өрнөсөн арадчиллын төлөөх тэмцэл Монгол уласта ч нүлөөлж [[1989]] оной 12 һарын 10-нд Арадчиллын төлөөх анханай цуглаан болжболожо [[МонголынМонголой АрадчилсанАрадчилһан Холбоо]] байгуулагдаһанаа зарлажээ. Үүний дараа шил шилээ даран олон жагсаал, цуглаан зохиогдох болжболожо олон ч хөдөлгөөн холбоод байгуулагджээ.

1990 оной 3 һарын 7-нд [[МонголынМонголой АрадчилсанАрадчилһан Холбоо|МоАХ]]-ны зарим гишүүд Монголд анх удаа улас түрын өлсгөлөн зарлан, тухайн үедүедэ түрын эрх барьж байһан [[МАХН]]-ын Төвтүб хорооной Улас түрын товчоог огцрохыг шаарадсан байна. Тэдний шаарадлагыг эрх баригчид хүлеэн авч 3 һарын 9-ний орой Улас түрын товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, Монгол уласта олон намын оролцоо бүхий чөлөөт сонгууль явуулах болжээболожоээ.

анханай чөлөөт арчилсанарчилһан сонгуулиар байгуулагдаһан [[Арадай Ехэ Хурал]] 76 хоног хуралдаж [[1992]] оной 1 һарын 12-нд хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн өмч эзэмшэхэ эрхийг баталгаажуулсанбаталгаажуулһан шинэ [[Монгол Уласай Yндсэн Хуули|Үндэһэн хуулийг]] баталснаар Монгол улас арадчиллын замыг эргэлт буцалтгүй сонгосон юм.

МонголынМонголой улас түрын системийг парламентын засаглалтай арадчилал гэжгэжэ тодорхойлох болоод энэ нь [[Монгол уласай үндэһэн хуули|Монгол уласай үндэһэн хууляар]] захирагддаг. Үндэһэн хуули нь чөлөөтэй үзэл бодлоо илэрхийлэх, хүний эрх, чөлөөтэй шашинаа шүтэх зэргэ эрхийг Монгол иргэдэд олгодог.

МонголынМонголой мэдээллийн һалбари бол телевизийн сувгууд ба компаниудын эзэмшилтэй сонин хэвлэлтэй. МонголынМонголой олон улас түрын намуудаас хоёр нь чухал үүрэгтэй. 2004 оной 7 һарын 27 хүрэтэр хуучнаар коммунист [[Монгол Арадай хубисхалт Нам]] нь зонхилох нам байжээ. Хамгийнэгээн чухал сөрөг хүчин нь 1996 оноос 2000 он хүрэтэр түрын эрхийг барьсан [[АрадчилсанАрадчилһан Нам]] юм.

[[1992]] ондо шинэ [[Монгол Уласай Yндсэн Хуули|Yндсэн хуулийг]] баталснаар, [[Монгол Уласай Ехэ Хурал|Уласай Ехэ Хуралай]] сонгуулийг арадчилсанарадчилһан зарчмаар явуулж эхэлжээ.

[[1992]] оной сонгуульд [[МАХН]] ялалт байгуулж, [[Монгол Уласай Ехэ Хурал|УИХ-д]] 70 суудлыг авчээ. [[1996]] ондо [[МонголынМонголой АрадчилсанАрадчилһан Xолбоо]], арадчилсанарадчилһан намуудын эвсэл тус уласай эдэй засаг ба улас төрд шинэчлэлт, өөрчлөлтийг гүйцэтгэх шинэ хөтөлбөр боловсруулж оролцсоной дүнд сонгуульд онцгой ялалт байгуулһан. Энэ санал хураалтаар Уласай Ехэ Хуралай 76 суудлын 50-ийг нь АрадчилсанАрадчилһан Холбоо эвсэл, 25 суудлыг МАХН авсан байна. [[2000]] оной сонгуулиар МАХН 72 бусад([[АрадчилсанАрадчилһан нам|АН]], [[МАШСНмашаСН]], [[МИЗН]]) 4 суудал авсан юм. Харин [[2004]] оной сонгуулиар МАХН 38, Эх Орон-Арадчилал эвсэл 34, МБНН 1, бие даагчид 3 суудал авсан байна. [[УИХ-ын өнөөгийн гишүүдийн жагсаалт|2008 оной парламентийн сонгуульд]] МАХН ялалт байгуулж арад түмэн булхайтай хэмээн үзэж, бослого гаргаж, энэ нь сүүлдээ үймээн самуун болжболожо хувирсан. Улас орондо үүссэн нөхцөл байдалын уламаас МАХН ба АН эвсэхээр шийдвэрлэж хамтарсан ЗасгийнЗасагай газар байгуулжээ. 2010 оной 10 сарад МАХН нь нэрээ сольж МАН /Монгол Арадай Нам/ болоһон болоод МУ-ын 3 дахь ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр шинээр нам байгуулан тэрэнэйгээ МАХН хэмээн нэрлэжээ.

* МонголынМонголой иргэн ба Монголд төрсөн байх

Уласай Ехэ Хурал нь 76 суудалтай ба УИХ-ын дарга удирданаударидана. Одоо мөрдөгдөж буй сонгуулийн хууляар 21 [[аймаг]] ба нийслэлийн 9 [[дүүрэг]] нь тус бүрдээ олон мандаттай томсгосон тойргууд болно. УИХ-ын даргыг УИХ-ын гишүүд дундаасаа сонгодог.

Ерөнхий сайд нь парламентад хамгийнэгээн олон суудал бүхий нам эвслээс Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөн санал болгосны дагуу Уласай Ехэ Хурлаас томилогддог. Одоогийн ерөнхий сайд бол [[Сүхбаатарын Батболд]] юм.

=== ЗасгийнЗасагай газар ===

[[Монгол Уласай ЗасгийнЗасагай Газар]]

ЗасгийнЗасагай газар нь 11 яам, 15 сайдаас (ерөнхий сайдыг оролцуулаад) бүрдэнэ.

|align="right" | 4. || [[Choibalsan (city)|Choibalsan]] || ЧойбалсанЧойбалһан<br>{{MongolUnicode|ᠴᠣᠶᠢᠪᠠᠯᠰᠠᠩ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 28,500 || style="text-align: center; background:;" |37,300|| style="text-align: center; background:;" | 40,123 || style="text-align: center; background:Salmon;" |38,150|| style="text-align: center; background:;" | 9,650 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.1%'' || [[Dornod Province|Dornod]]

Монгол нь [[АНУ]], [[ОХУ]], [[БНХАУ]], [[Хойд Солонгос|Хойд ба]] [[Өмнөд Солонгос]], [[Япон]] зэргэ олон орнуудтай найрсаг гадаад харилцаатай болоод ЗасгийнЗасагай газар гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг ихэд дэмждэг.

2005 оной арваннэгдүгээр һарын 21-нд [[Жорж Буш]] Монголд айлчилсанайлчилһан [[АНУ]]-ын анханай ерөнхийлөгч болоһон<ref>{{cite web

}}</ref>. 2004 ондо [[Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллага|Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллагыг]][[Болгар]] улас толгойлж байх үедүедэ Монгол тус байгууллагын [[Ази]]йн нэгэн хамтран ажиллагч болоһон.

Монгол улас нь НҮБ-ын энхийг дэмжехэ ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. Үүний хүрээнд МонголынМонголой цэргийн баг [[Сьерра-Леоне|Сьерра-Леонед]] [[НҮБ]]-ийн тусгай шүүхийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэжгүйцэтгэжэ байһан. 2005-аас 2006 онуудад [[Бельги]] ба [[Люксембург|Люксембургийн]] цэргүүдтэй хамт [[Косово]] руу цэргийн баг илгээжээ. мүн [[Африк]]ийн [[Чад]] улас уруу [[Монгол Уласай Зэвсэгт Хүчин|зэвсэгт хүчний]] 800 гаруй албан хаагч бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй багийг илгээхээр зэхэж байна. Монгол улас 2003 ондо [[Иракын эрх чөлөө ажиллагаа]]г дэмжиж Ирак руу, Талибан дэглэмийн эсэргүү ажиллагааг дэмжиж [[Афганистан]] руу цэргийн багуудаа илгээсэн.

Монгол Улас нь цөмийн зэвсгээс ангид бүс нутагнютаг хэмээн [[НҮБ]]-ээр батлагдсан.

[[File:Mongolia Landscape.jpg|thumbnail|left|МонголынМонголой нутагнютаг дэвсгэр]]

1,564,116 км²<ref>АНУ-ын ТТГ-ын Дэлхийндэлхэйн Мэдээллийн Ном (CIA World Factbook)

</ref> газар нутагтайгаарнютагтайгаар Монгол улас нь [[Иран]] уласай дараа дэлхийд 19-д орно. 20-д бичигдэх [[Перу]] орноос хамаагүй томтомо юм.

Монгол улас нь өмнөд хэсэгтээ [[Говь]] цөл, хойд ба баруун талаараа хүйтэн ба уулархаг газартай. МонголынМонголой нэлээд хэсгийг харьцангуй тэгш тал газар эзэлдэг. МонголынМонголой хамгийнэгээн өндөр цэг нь [[Алтай таван богд|Алтай таван богдын]] [[Хүйтэн уул]] болоод д.т.д. 4,374 м-т оршдог. [[ОХУ]]-ын Тува уласта хэсэг нь оршехэ [[Увс нуурын хотгор]] нь байгалийн [[Дэлхийндэлхэйн өв газар]] юм.

Монгол улас нь эрс тэс уур амьсгалтай. Уласай ихэнх газарт зун халуун болоод өвөл машмаша хүйтэн. 1 һарын дунджууд -30&nbsp;°C-д<ref>{{cite web

</ref> хүрдэг. Хааяа уур амьсгалын өөрчлөлт болох зудад нэрвэгддэг. Улаанбаатар хот нь дундаж температураараа дэлхийд хамгийнэгээн хүйтэн нийслэлд тооцогддог жилийн дундаж хэм нь -хэмтэй байдаг дэлхийндэлхэйн цор ганц нийслэл юм. Манай орны нийслэлийн дараа Канадын Оттава хот хүйтнээрээ орно.

Өндөр газарт оршдог, хүйтэн ба салхи ихтэй орон. Өвөл нь удаан үргэлжилж машмаша хүйтэн болоод зун нь богинохонбогонихон ба энэ л үедүедэ ихэнх хур тунадас нь унадаг. Уласта дунджаар 257 нартай өдөр тохиодог ба голдуу өндөр даралттай орчны дунд оршдог. Хур тунадас нь хойд талаараа хамгийнэгээн ехэ (жилд дунджаар 20-35 см)зарим хур тунадас ихтэй жилдээ 600 мм буюу 60 см хүрэтэр, өмнөд хэсэгтээ хамгийнэгээн бага (жилд дунджаар 10-20 см). Хамгийнэгээн өмнөд хэсэгт Говь цөл оршехэ болоод энэ газарт жилд ямар ч хур тунадас унахгүй тохиолдол элбэг.

Говь бол ердийн цөл биш, харин хээр цөл юм. Энд тарвага амьдрах хэмжээний ургамал байхгүй ч тэмээ бол амьдрах боломжтой. Говийн бэлшээринь машмаша хэврэг болоод талхлалтын улмаас амархан устдаг. Үүнээс болжболожо жинхэнэ цөлийн хэмжээ ихсэх аюултай болох ба энэ нь чулуулаг болоод, тэмээ ч амьдарчамидаржа чадахгүй газар байдаг.

Монгол уласай хойд талаас урагш явахад ойт хээр, хээр, говь, цөлийн гэсэн өргөргийн 4 бүс, өндөр уулс, ялангуяа ойт хээрийн бүсийн уулас авирахад тайгын ба тагийн бүслүүр ажиглагддаг. МонголынМонголой байгалийн бүс, бүслүүр, гадаргын байдлыг харгалзан Хангай, Хэнтийн, Алтайн уулархаг, Дорнодын талархаг, Говийн гэжгэжэ дөрвөн ехэ мужид хуваадаг.

Монгол уласта 67000 км урттай 3811 гол горхи, 500 м³ эзлэхүүнтэй 3500 гаруй нуур 7000 орчим булаг шанд, 540 м² талбай бүхий 190 гаруй мөсөн гол 250 гаруй Рашаантай болоод газрын доорх усны 139 орд газар байна. Улаанбаатар хот бол хот дотроо рашаантай байдаг дэлхийндэлхэйн 2-хон нийслэлийн нэг юм. Монгол уласай хамгийнэгээн томтомо мөсөн гол бол Алтай Таван богд дахь Потанни мөсөн гол болоод 20 км орчим урттай юм. /Гэхдээ дэлхийндэлхэйн цаг уурын өөрчлөлтөөс шалтгаалан үүнээс богинохонбогонихон болоһон байна лээ гэсэн мэдээг харамсалтайгаар дуулгаж байгааг өршөөн үү/

Монгол уласай гол мөрнийг хойд мөсөн далайн, номхон далайн болон төвтүб азийн гадагшаа урсгалгүй һаба газрын гэжгэжэ гурав хуваана. [[Орхон]] бол МонголынМонголой хамгийнэгээн урт гол юм (Урт нь 1124 км, усаа цуглуулах талбай 133000 км²). Харин БНХАУ-д урсдаг уртыг нь оруулж тооцвол Хэрлэн гол МонголынМонголой хамгийнэгээн урт гол /1200 км/ юм. Үүнээс 1090 орчим км нь МонголынМонголой нутгаар урсдаг. Хамгийнэгээн ус ихтэй гол нь Сэлэнгэ мүрэн юм. Жилийн дундаж урсац нь 300 мкуб/сек байдаг. Хамгийнэгээн томтомо нуур нь [[Увс нуур]] (3350 км²), хамгийнэгээн гүнзгий нуур нь [[Хөвсгөл нуур]] (262.4 м) хөвсгөл нуурын тухайд түний гүнийг 268 метр, 261 метр гэсэн зөрүүтэй хэмжээ тааралддагыг дурьдах хэрэгтэй байх.

Монгол уласта нэг ба олон наст, модлог, бутлаг, хагас бутлаг зэргэ 4000-аад зүйлийн ургамал, ногоо ургадаг болоод 7 баг, 24 овог, 70 гаруй төрөлд хамаарагдах 140 гаруй зүйлийн [[хөхтөн]], 390-ээд зүйлийн [[шувуу|жигүүртэн]] оршоно. тэрэнэй дотор [[тахь]], [[хавтгай]], [[мазаалай]] зэргэ [[амьтан]], [[монгол алтан хундага]], [[тарваган шийр]], [[дорогостойн вансэмбэрүү]] зэргэ дэлхийд өөр аль ч газарт байхгүй [[ургамал]] бийбии.

Монгол уласай нутагнютаг дэвсгэр засаг захиргааны хорин нэгэн [[аймаг]], нэг [[Улаанбаатар|нийслэл хотод]] хуваагдана. Аймаг нь сум, сум нь багт хуваагддаг ба Нийслэл хот нь дотроо дүүрэг, дүүрэг нь хороондо тус тус хуваагдана.

* [[ӨвөрхангайҮбэрхангай]]

МонголынМонголой эдэй засаг нь [[хүдөө ажахы]] ба [[уул уурхай|уул уурхайд тулгуурладаг]]. Монголд ашагт малтамал элбэг байдаг болоод үйлдвэрлэлд [[зэс]], [[нүүрһэн]], [[молибден]], [[сагаантугалга]], [[вольфрам]], [[алт|алтны олборлолт]] ихэд ач холбогдолтой.

Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод төвлөрч 30,000 гаруй хувийн бизнес үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Харин хотоос гадуурх хүн ам нь мал ажахыг ([[хонины ажахы|хонины]], [[ямааны ажахы|ямааны]], [[үхрийн ажахы|үхрийн]], [[морины ажахы|морины]], [[тэмээний ажахы]]) голчлон эрхэлдэг. Газар таряаланд голдуу [[улаан буудай]], [[арвай]], [[хүнэһэнэй ногоо]], [[улаан лооль]], [[тарвас]], [[чацаргана]], малын тэжээл ургамал таряалдаг. 2006 ондо 1 хүнд оногдох ДНБ нь $2,100 байба<ref name="factbook-mn">CIA World Factbook: [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html ''Mongolia''] </ref>. ДНБ нь 2002 оноос хойшо тогтвортой өсөж (2006 оной албан ёсны тооцоогоор жилд 7.5%-р) байгаа ч гэсэн томтомо хэмжээний импорт, экспортын тэнцвэргүй байдлыг нөхөж амжаагүй л байна. ОХУ-д өгөх $11 тэрбум долларын өрийг 2004 ондо $250 сая доллараар МонголынМонголой засгийнзасагай газар хэлэлцээрээр төлжээ.

МонголынМонголой эдэй засаг хэдийгээр өсөж байгаа ч гэсэн 2006 оной байдлаар хүн зоной ядуурлын хэмжээ нь 32.2%<ref name="Yearbook2007"> Statistical Yearbook of Mongolia 2006, National Statistical Office, Ulaanbaatar, 2007 </ref>, [[ажилгүйдэл]] ба [[инфляци|инфляцийн]] түвшин нь тус тус 3.3% ба 9.5% байна. МонголынМонголой хамгийнэгээн гол худалдааны түнш бол [[Хитад]] орон байна. 2006 оной байдлаар МонголынМонголой нийт экспортын 68.4% нь Хитад руу явсан ба МонголынМонголой нийт импортын бүтээгдэхүүний 29.8% нь Хитадынх байлаа.<ref>Morris Rossabi, [http://www.jamestown.org/publications_details.php?volume_id=408&issue_id=3322&article_id=2369703 ''Beijing's growing politico-economic leverage over Ulaanbaatar''], The Jamestown Foundation, 2005-05-05, (retrieved 2007-05-29)</ref>

1991 ондо Улаанбаатар хотод байгуулагдаһан [[МонголынМонголой хөрөнгийн бирж]] нь нийт хувьцааныхубицааны хэмжээгээрээ дэлхийд хамгийнэгээн жижигт тооцогддог байна.<ref name="Jeffs">{{cite news|url=http://www.efinancialnews.com/content/1047180747|title=Mongolia earns a sporting chance with fledgling operation |last=Jeffs |first=Luke |date=2007-02-12 |accessdate=2007-09-11 |work=Dow Jones Financial News Online}}</ref><ref name="IHT">{{cite news |url=http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|date=2006-09-19 |accessdate=2007-09-11 |title=Mongolian bourse seeks foreign investment |last=Cheng |first=Patricia |work=International Herald-Tribune|archiveurl=http://web.archive.org/web/20070420085805/http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|archivedate=2007-04-20}}</ref>

ДНБ-ий 21.4%-г аж үйлдвэр хангадаг ба хүдөө ажахын һалбаритай тэнцүүхэн байна (20.4%). Аж үйлдвэрлэлд [[барилгын материал]], [[уул уурхай]] ([[нүүрһэн]], [[зэс]], [[молибден]], [[хайлуур жонш]], [[сагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт]]), [[газрын тос]], хүнс ба ундааны бүтээгдэхүүн, малын гаралтай бүтээгдэхүүн боловсруулалт, [[ноолуур]], байгалийн нэхмэл үйлдвэрлэл зэргэ орно. Аж үйлдвэрлэлийн өсөлт нь 2002 ондо жилд 4.1% байба. Уул уурхайн һалбари нь МонголынМонголой хамгийнэгээн гол чухал аж үйлдвэрлэлийн һалбариуудын нэг болжболожо хөгжсөөр байна. Энэ нь Хитад, Орос, Канадын уул уурхайн компаниуд Монголд үйл ажиллагаагаа эрхлэх болоһонтойгоор харагдаж байна. Дотоодын хоол хүнэһэнэй үйлдвэрлэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын тусламжтайгаар хурдацтайгаар өсөж байна.

1990-ээд оноос арадчилал хөгжснөөр Монгол улас нь [[технологи|технологийн һалбариаа]] хөгжүүлж эхэлжээ. Үүний үр дүнд нилээд олон тооной технологийн компаниуд үүсгэгджээ. мүн [[Өмнөд Солонгос]], [[Хитад]] зэргэ ойр орчмын орнуудын технологийн компаниуд Монголд һалбариаа нээж эхлэж байна. [[Мэдээлэл харилцаа|Мэдээлэл харилцааны]] ба [[интернет|интернетийн]] үйлчилгээ олгогч компаниуд ихэссэнээр интернет ба утасны һалбариыг өрсөлдөөнтэй болгожээ. Үүнээс хамгийнэгээн өрсөлдөөнтэй нь [[үүрэн телефон|үүрэн телефон утасны]] һалбари болоод одоо МонголынМонголой ихэнх нутгийг хамарч байна. Электроник ба механик аж үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад [[программ хангамж]] нь Монголд үйл ажиллагаагаа эрхэлдэг МонголынМонголой ба гадаадын компаниудад түлхүү хөгжиж байна.

[[File:Mongolia-demography.png|thumbnail|МонголынМонголой хүн ам зүй. Хүн ам нь мянгаар.]]

2007 оной 7 һарын байдлаарх Монгол уласын нийт хүн амыг [[АНУ]]-ын хүн ам тооллогын товчоо 2,951,786 <ref name="US Census">[http://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html U.S. Census Bureau International Data Base]</ref> гэжгэжэ үзэж байгаа болоод энэ нь дэлхийд 138-д тооцогддог. Харин НҮБ нь хүн амыг 2,629,000<ref name="UN DESA PD">[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects]

The 2006 Revision Highlights</ref> хэмээн тооцож байгаа ([[АНУ]]-ын хүн ам тооллогын товчооной тооцооноос 11%-р бага). МонголынМонголой Үндэсний Статистикийн Хороо хүн амыг 2,612,900 гэжгэжэ тооцно.

Хоёр хөрш орон болох [[Хитад]] ба [[ОХУ]]-ын хүн зонтой харьцуулахад машмаша өчүүхэн юм. МонголынМонголой хүн зоной ихэнх хувийг [[Монголшууд]] эзлэх болобошье [[Казах]], [[Тува]] угсаатнууд цөөнх тоотой бийбии. 2000 оной тооллогоор МонголынМонголой хүн зоной өсөлтийг жилд 1.2% гэжгэжэ тооцож байна<ref>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects] The 2006 Revision Highlights</ref>. Нийт хүн зоной 59% нь 30-аас доош насны, үүнээс 27% нь 14-өөс доош насныхан байна. Энэ харьцангуй залуу ба хурдацтай өсөж байгаа хүн ам нь бусад хөгжиж байгаа орнуудтай адли эдэй засагт нь хүндрэл учруулах болжээболожоээ.

Нягтшил багатай Монгол уласай хүн зоной нилээд хувьхуби нь сүүлийн үеэсүеһөө хотод амьдрах болжээболожоээ. Тал хувьхуби нь Улаанбаатар ба аймгийн төвүүдэд амьдарчамидаржа байна. Өрхүүд өвөл тосгонуудад, зун нь гэрт амьдрах хагас нүүдэлчин байдал нь хүдөө давамгайлж байна, гэхдээ бүтэн жилийн турш нэг газартаа байх газар таряалан эрхэлдэг өрхүүд ихэсч байгаа. хүн зоной 40% орчим нь [[нүүдэлчин]], эсвэл хагас нүүдэлчин амьдралтай.

хүн зоной 85% нь Монгол үндэһэтэн болоод үүн дотроос [[Халх ястан]] давамгайлна. Эдгээр ястнууд нь голдуу хэлний онцлогоороо л ялгагддаг. Монгол угсаатнуудын 90%-г Халх эзэлдэг. Үлдэх 10%-г [[Буриад]], хойд хэсэгт [[Дөрвөд]], зүүн талд Дарьганга зэргэ эзэлдэг. Түрэг угсаатнууд ([[Хасаг]], [[Тува]], [[Уйгур|Чантуу]]) МонголынМонголой хүн зоной 7%-г эзлэх болоод үлдэх хүн амд Тунгус үндэстнүүд, Хитадууд, Оросууд багтана. 1991 ондо [[ЗХУ]] бутарч Монголд үзүүлж байһан тусламж дууссанаар ихэнх Оросууд Монголоос гарчээ.

Монгол уласын албан ёсны хэл нь [[Алтай хэлний язгуур|Алтай язгуурын]] [[Монгол хэлний бүлэг|Монгол хэлний бүлгийн]] [[Монгол хэл]] болоод бичгийн систем нь Халх аялгуунд тохируулсантохируулһан [[Кирилл үсэг|кирилл сагаан толгой]] юм. мүн уламжлалт сагаан толгой болох [[Монгол бичиг|монгол бичгийг]] хэрэглэж буй. Нийт хүн зоной 90% нь энэ хэлээр ярьдаг ба улас даяар олон аялгуутай. Үүнд: Буриад, Ойрад зэргэ ордог. Баруун аймагуудад [[Казах хэл|Казах]] ба Тува хэлнүүд мүн яригддаг. [[Англи хэл]] нь Монголд хамгийнэгээн ехэ яригддаг гадаад хэл, үүний дараа [[Орос хэл]] орно. Энэ нь социализмын үедүедэ монголчууд Оростой харилцаа холбоо машмаша ехэ байһантай холбоотой ба харин 1990-ээд оноос хойшо англи хэл нь хамгийнэгээн ехэ яригддаг гадаад хэл болжболожо байна. Албан ёсоор 18835, хараар 11081 монгол иргэн [[Өмнөд Солонгос]]т ажиллаж байгаа (2010 оной 9 һарын 30-ны байдлаар) тул [[солонгос хэл]]<ref>{{cite news|publisher=Office of the President, Republic of Korea|url=http://english.president.go.kr/cwd/en/archive/archive_view.php?meta_id=en_dip_2006&category=164&id=923b8c655856408486c7764f|date=[[2006]]-[[05-05]]|accessdate=2007-08-17|title=Today in Mongolia: Everyone can speak a few words of Korean|last=Han|first=Jae-hyuck}}</ref> нь бас газар авч байна. Урд хөршийн хэл болох [[хитад хэл]]ийг хүмүүсхүнүүд сүүлийн үедүедэ сонирхох болжболожо, залуучуудын дунд [[япон хэл]] ч бас түгээмэл болжболожо байна.

Төвтүб Азийн нүүдэлшэдэй адли бөөгийн шашин, мүнх тэнгэрийн шүтлэгийн төрлүүд одоогийн Монгол уласай нутагтнютагт түгээмэл байжээ. Эдгээрийг аажмаар Төвдийн Буддизм эзэмдсэн ч гэсэн бөөгийн мөргөл зэргэ нь МонголынМонголой шашны соёлд өөрийн ул мөрөө үлдээжээ. Одоо ч гэсэн үйлдэгддэг бөө мөргөлийн уламжлалуудын нэг бол овоо тахехэ ёслол юм.

20-р зуунай үеэр коммунист засгийнзасагай газар нь шашны уламжлалт ёслол, үйлүүдийг зогсоож байжээ. [[Ехэ Хэлмэгдүүлэлт|Ехэ Хэлмэгдүүлэлтийн]] үеэр [[Хорлоогийн ЧойбалсанЧойбалһан|Хорлоогийн ЧойбалсангийнЧойбалһангийн]] удирдлагаударидлага доор МонголынМонголой ихэнх сүм хийдүүд ба лам нарыг хэдэн мянгаар нь хороож байжээ.

1991 ондо коммунист засаглал унаснаар шашны эрх чөлөөтэй болжболожо, коммунизмын өмнө гол шашин байһан [[Төвдийн Буддизм]] дахин сэргэжсэргэжэ хамгийнэгээн түгээмэл шашин болжээболожоээ. [[Христосын шашин]], [[Ислам]]ын шашин ч гэсэн дэлгэрч эхэлжээ.

21-р зуунд зарим судлаач, түрын зүтгэлтэн нар мүнх тэнгэрийн шүтлэгийг сэргэх асуудлыг хүчтэй тавехэ болжээболожоээ. 2006 ондо мүнх тэнгэр судлалын олон уласай хурлыг Улаанбаатарт зохион байгуулһан юм.

[[Социолизм|Социализмын]] үедүедэ боловсролын һалбари нь хамгийнэгээн амжилттай хөгжжээ. Бичиг үсэг үл мэдэх явдалябадал нь нүүдэлчин өрхүүдийн хүүхдүүдэд зориулагдсан дотуур байртай сургуулиудын тусламжтайгаар бараг бүтнээрээ арилгагджээ.

1911 оной үндэһэний эрх чөлөөний хубисхалын дараа хойч залуу үеээ дэлхийндэлхэйн олон улас түмний адли эрдэм боловсролд сургах талаар шинэ дэвшилтэт үзэл санаа сэргэсэн юм. Улмаар 1921 оной арадай хубисхалын ялалтын үр дүнд анханай бага сургууль (одоогийн [[3 дугаар сургууль]]) байгуулагдаһан бол 1923 оной 2 һарын 16-ны өдөр шинэ Монгол уласай анханай дунд сургууль болох [[1 дүгээр сургууль]] үүсэн байгуулагджээ. Энэ сургуульд [[Монгол хэл|Монгол хэл бичиг]], [[Орос хэл|Орос]], [[Англи хэл|Англи]], [[Франц хэл|франц]], [[Герман хэл|Герман]], [[Хитад хэл|Хитад]] хэлнүүд болон [[Математик|Тооной ухаан]], [[Физик|Бодисын зүй]], [[Хими|Хувилахуй ухаан]] , [[Одон орон|Одон орныг судлахуйн ухаан]], [[Газарзүй|Дэлхийндэлхэйн байдал]], [[Түүх]], [[Биеийн тамир|Биеийн хөгжил]], [[Дуу хөгжим]], [[Уран зохиол|Утга зохиол]], зэргэ шинжлэх ухаанай хичээлүүдийг тодорхой хуваарь, сонголттойгоор заадаг байжээ. 1 дүгээр дунд сургуулийн анханай төгсөгчид болох 57 хөвгүүд охид 1926 ондо [[Франц улс|Франц]], [[Герман]], [[Оросын Холбооной Улс|Орос]] уласта боловсрол эзэмшихээр 30 хүүхэд явсанаас 6 хүүхэд нь эмэгтэй байһан. Тэд бол шинэ МонголынМонголой анханай өндөр боловсролтой сэхээтнүүд болоһон түүхтэй. 1929 он хүрэтэр ганцхан 1 дүгээр дунд сургууль байһан болоод тэрэнһээ хойшо хот, хүдөөд олон дунд сургуулиуд байгуулагдаһан. 1 дүгээр сургууль 1938 ондо анханай бүрэн дунд сургууль буюу 10 жилийн сургууль болжболожо өргөжсөн юм.

1990-ээд оноос дотуур байртай сургуулиудад хийх хөрөнгө оруулалт багассанаар бичиг үсэг үл мэдэх явдалябадал арай ихэсчээ.

МонголынМонголой үндэсний ехэ сургуулиуд нь бүгд [[Монгол Уласай Ехэ Сургууль]] ба [[Монгол Уласай Шинжлэх Ухаан Технологийн Ехэ Сургууль|Монгол Уласай Шинжлэх Ухаан, Технологийн Ехэ Сургуулиудаас]] үүссэн байна.

АНУ-ын Тагнуулын төвтүб газрын Дэлхийндэлхэйн мэдээллийн ном (CIA World Factbook)-ынхаар төрөлтийн хувьхуби хэмжээ (нэг эмэгтэйд ногдох төрөлтийн тоо) нь 2.25<ref>[http://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html U.S. Census Bureau International Data Base]</ref>-1.87<ref>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects] The 2006 Revision Highlights</ref>, хүн зоной дундаж наслалт 67<ref>[http://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html U.S. Census Bureau International Data Base]</ref>-68<ref>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects] The 2006 Revision Highlights</ref>, Амьд төрсөн 1000 хүүхдэд ногдох нялхсын эндэгдэл 1.9%<ref name="NMH Yearbook 2006">[http://www.nchd.mn/pdf/uzuulelt/2006.pdf National Ministry of Health Yearbook 2006]</ref>-4%<ref>[http://www.unicef.org/infobycountry/mongolia.html UNICEF - At a glance: Mongolia]</ref>; таван наснаас доошехэ хүүхдийн нас баралт 4.3%<ref>[http://ubpost.mongolnews.mn/index.php?option=com_content&task=view&id=1244&Itemid=1 UBPost: Child Mortality Rate Has Decreased, UNICEF Says]</ref> байна.

Улалжлалт сууц болох [[гэр]] нь МонголынМонголой барилга урлалын суурь юм. Гэр нь мод, эсгийг ашаглан ихэвчлэн 5-6 ханатай, унь, тоонондо тулж босдог, дугуй хэлбэртэй, бөмбөгөр дээвэртэй ба угсарадаг оньст бүтээцтэй, нүүдэлчин амьдралд тохирсон эртнээс орон сууцаас гадна сүм, хийд, орд, өргөө ч болдог байба. 16-17-р зуунаас чулуу, тоосгийг ашаглаж, суурин байрлах гэр хэлбэрийн сүм, дуган баригдаж эхэлсэнэхилһэн.

Эрдэмтэн Чүлтэм МонголынМонголой барилгын ур хийцийг Монгол, Төвөд, Хитад, эсвэл эдгээрийн хослол хэмээн ангилсанангилһан байдаг. Мэдэгдэж буй анханай дөрвөлжиндүрбэлжэн ханатай хийц бол Занабазарын 1654 ондо байгуулһан Батсагаан дуган юм. Гэр хэлбэрийн жишээ бол Улаанбаатарт байх Дашчойлин хийдэд байх гэр хэлбэрт сүм юм. Харин 1904 ондо баригдсан Чойжин ламын сүм нь Хитад хийцээр баригджээ. Гандантэгчэнлингийн Цогчин нь Хитад-Монгол хосолмол ур хийцтэй юм.

Монгол нь дуу хөгжмийн уламжлал ихтэй. [[Хөөмий]], [[морин хуур]], бусад утсан хөгжмийн зэмсэг, [[богинобогони дуу|богинобогони ба]] [[уртын дуу]] зэргэ нь бүгд эртний дуу хөгжмийн өвүүд юм.

мүн Хубилай хаанай дэргэд 1800 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй оркестр байһан тухай түүхэн сурвалж байдаг ба монголчууд Ази тивдээ хамгийнэгээн анх дуурийн театртай болжээболожоээ.

Социализмын үедүедэ МАХН нь киног ашаглаж өөрийн үзэл, санаануудыг сурталчлах хэрэгсэл болгож байһан. анханай кинонууд нь арадай ба хубисхалын баатруудын сэдэвтэй байһан бол 1950-аад оноос ажилчин ангийн баатруудын сэдэвтэй болоһон байна. 1970-аад оноос баримтат кинонууд, өдөр тутмын амьдралын тухай сэдэвтэй кинонууд гарах болов.

Арадчилал гарсны дараа кино урлаг тодорхой цаг хугацааныхугасааны турш доройтсон болобошье сүүлийн үедүедэ сэргэжсэргэжэ байна. Япон-МонголынМонголой хамтарсан "Чингис хаан" кино зэргэ гадаадын байгууллагын тусламжтайгаар кино бүтээх, мүн Доржхандын Төрмүнх, [[Даваагийн Бямбасүрэн]] зэргэ бие даасан найруулагчид гарах болжээболожоээ. Бямбасүрэнгийн "[[Ингэн нулимс]]" кино нь 2005 ондо [[Оскарын шагнал]]ын шилдэг гадаад баримтат киноной төрөлд нэр дэвшиж байһан удаатай.

Монголшуудын уламжлалт хоол хүнсэнд [[мах]], [[сагаан идээ]] зонхилдог байба. Хонь, үхрийн махыг хамгийнэгээн түгээмэл хэрэглэдэг болоод төрөл бүрийн сүү боловсруулж сагаан идээ хийдэг. Монголшууд эртнээс хавар, зун, намар нь сүү сагаан идээгээр зусдаг байба. 20-р зуунаас Европ хүнэһэнэй ногоо монголчуудын хоол хүнэһэнэй чухал хэсэг болоһон. Сүүлийн үедүедэ ногоон хоолтон хүмүүсхүнүүд ехэ бийбии болжболожо байгаа. Үндэсний хоол нь бууз юм.

[[Эрийн гурван наадам]] болох [[морины уралдаан]], [[сур харваа]], [[үндэсний бөх]] нь Монгол даяар хамгийнэгээн ехэ тархсан, хамгийнэгээн олон үзэгчтэй спортын төрлүүд юм. Наадмын үеэр [[шагай харвах]] тэмцээнүүд ч гэсэн болдог.

Хамгийнэгээн ехэ дэлгэрсэн спорт бол эрийн гурван наадмын гол төрөл, [[үндэсний бөх]] юм. Монгол бөхийг анх 7000 жилийн өмнө үүссэн гэжгэжэ түүхчид үздэгүзэдэг байна. Монгол бөхөөр элдэв маргааныг цэгцлэж шийдвэрлэх явдалябадал нь [[МонголынМонголой нууц товчоо|МонголынМонголой нууц товчоонд]] ч гарадаг ажээ. Уласай бөхийн тэмцээнүүдэд уласай өнцөг булан бүрээс хэдэн зуун бөхчүүд ирж өрсөлддөг.

Сүүлийн үедүедэ [[ширээний теннис]], [[жудо]], [[сагсан бөмбөг]], [[хөлбөмбөг]] зэргэ спортууд нь дэлгэрч байгаа. Ширээний теннисээр олон уласай хэмжээнд монгол тамирчид оролцоx болжболожо байна.

Монгол бөхчүүд [[Япон]]ы [[сүмо]] бөхөд машмаша амжилт гаргах болоһон. 2003 ондо [[Долгорсүрэнгийн Дагвадорж|Асашёорюү]] нь анханай Монгол ёкозүна (сүмогийн аварга) болоһон ба 2007 ондо [[мүнхбатын Даваажаргал|Хакүхо]] хоёр дахь нь болжээболожоээ.

Жүдогийн 100 кг-н жинд [[Найдангийн Түвшинбаяр]] [[Бээжингийн олимп]]ийн үеэр МонголынМонголой анханай алтан медалийг авчирсан.<ref>{{cite web

[[Буудлага|Буудлагын төрөлд]] Монгол эмэгтэйчүүд амжилт үзүүлэх болоһон. [[Доржсүрэнгийн мүнхбаяр]] нь хоёр удаагийн дэлхийндэлхэйн аварга, Олимпийн хүрэл медальт (одоо [[Герман]]ы иргэн болоһон), харин [[Отрядын Гүндэгмаа]] болон [[Цогбадрахын мүнхзул]] нь 25 метрийн [[гар буудлага|гар буудлагын]] төрлөөр 2007 оной 5 һарын байдлаар тус тус дэлхийд 2, 3-т эрэмбэлэгджээ.<ref>{{cite web

[[Бокс]]ын төрөлд сүүлийн үедүедэ ихээхэн амжилт гаргаж байгаа. Бээжингийн олимпод 4 боксчин оролцсоноос [[Энхбатын Бадар-Ууган]] алт, [[Пүрэвдоржийн Сэрдамба]] мүнгөн медаль авсан. Бадар-Ууган нь мүн 2007 оной Дэлхийндэлхэйн аваргаар мүнгөн медаль хүртжээ.

[[Хөлбөмбөг]] нь залуучууд, хүүхдүүдийн дунд түгээмэл болоһон. 1990-ээд оноос МонголынМонголой хөлбөмбөгийн шигшээ нь дахин тоглох болоһон болобошье томтомо хэмжээний тэмцээнд орж чадаагүй л байна.

мүн сүүлийн жилүүдэд марфон гүйлт гар бөмбаг сагсан бөмбөг урьдныхаасаа илүү хагжиж байгаа болоод барагМонгол хүүхэд бүр гар бөмбөг сагсан бөмбөгийг машмаша чадварлагаар тоголож байна .2010 ондо Монголоос дэлхийндэлхэйн шатрын аварга төрөн гарсан юм Энхэхүү шатарчин нь 10 настай Номин-Эрдэнэ хэмээх охин юм

* [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html АНУ-ын ТТГ-ын Дэлхийндэлхэйн мэдээллийн ном] (англи хэлээр)

* ''Энэхүү өгүүлэлд Конгрессийн Номын сангийн уласуудын судалгаанаас материал авсан. Энэ нь АНУ-ын засгийнзасагай газрын бүтээл тул нийтэд өмчлөгдсөн.''

* "Монголшуудын түүх" Плано Карпини, орчуулсанорчуулһан Л. Нямаа, 2006, Интерпресс

* [http://www.open-government.mn/ МонголынМонголой нээлттэй засаг] - ЗасгийнЗасагай газрын албан ёсны цахим сүлжээ

* [http://www.mongolia-tour.com/ МонголынМонголой аялал жуулчлалын байгууллагуудын нэгэдэһэн цахим сүлжээ]

* [http://www.mongolia-mining.com/ МонголынМонголой уул уурхайн һалбариын талаархи олон уласай мэдээ]