Монгол: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

|тогтносон_үйл_явдал1тогтоносон_үйл_явдал1 = 1911 12 һара 29 үдэр

Монгол оронһоо [[Палеонтологи|эртын шэмэ шудалалай]] олдобори баян олдодог. Евразиин нүүдэлшэдэй анханай түрэтэ улас гэжэ алдаршаһан [[Хүннү]] МЭҮ 209 ондо Монгол орондо төвлөнтүблэн байгуулагдажбайгуулагдажа байвбайба. Тэрэнһээ хойшо [[Түрэг]] болон үбгэ Монгол хэлтэйхэлэтэй олон улсулас ээлжлэнээлжэлэн оршиноршон байсанбайһан болоод 13-р зуунай эхээрэхеэр тархай Монгол аймгуудыгаймагуудые [[Чингис хаан]] нэгтгэжнэгэдхэжэ [[ИхЕхэ Монгол УлсУлас]] байгуулагдсанбайгуулагдаһан. 1234 ондо [[ӨгэдэйҮгэдэй хаан]] залгамжилжзалгамжалжа, хожим ньхожомынь 1279 ондо Чингис хааныхаанай ачаша [[Хубилай хаан]] [[Юань улсулас]]ыгые ХятададХитадта төвлөнтүблэн байгуулсанбайгуулһан байна. Юань улсулас унасныунаһанай дараа XIV зуунай үеэсүеһөө МонголчуудМонголшууд Цагаан[[Сагаан хэрэмнээсхэрэм|Сагаан хэрэмһээ]] хойшиххойшохи орондоо дотооддоодотоодоо дайн самуунтай бага хаадынхаадай үеийгүе туулжээтуулаа. 1604-1634 ондо хаан суусанһууһан [[Лигдэн хаан]] [[МанжМанжа үндэстэнүндэһэтэн|Манжуудынманжуудта]] эсэргүү МонголчуудыгМонголшуудые дахин нэгтгэхийгнэгэдхэхые оролдсоноролдоһон боловчболобошье тэрэнэй наснаһа барсныбараһанай дараагаар [[МанжМанжын Чин гүрэн|Чин улсынуласай]] эрхшээлдэрхэшээлдэ цуврансубаран орцгоосонорсогооһон. 1911 ондо [[МанжМанжын Чин гүрэн|Чин гүрэн]] нурах ньнурахань тодорхой болсноорболоһоноор МонголчуудМонголшууд тусгаар тогтнолоотогтонолоо зарлан тунхаглажтунхаглажа [[БогдБогдо хаан]]тта Монгол улсулас байгуулагдсан чбайгуулагдаһаншье [[АрдынАрадай хувьсгалхубисхал|1921]] он хүртэлхүрэтэр бүрнээрбүринээр тусгаар тогтножтогтоножо чадаагүйшадаагүй. 1945 ондо ЗХУ[[Зүблэлтэ Холбоо|СССР]]-аасһээ бусад гадаадын улсуудааруласуудаар хүлээнхүлеэн зөвшөөрөгдөжзүбшөөрэгдэжэ, 1961 ондо [[НэгдсэнНэгэдэһэн ҮндэстнийҮндэһэтэнэй БайгууллагаБайгуулга|НҮБ]]-ын гишүүнгэшүүн, [[бүрэнбүрин эрхтэрхэтэ улсулас]] болсонболоһон. 1924 оной үндсэнүндэһэн хуулиархууляар [[Бүгд Найрамдах Монгол АрдАрад УлсУлас]] нэртэйнэрэтэй болжболожо, [[ЗСБНХУЗүблэлтэ Холбоо|СССР]]-ынэй нөлөөгөөрнүлөөгөөр [[коммунисткоммунизм|эв хамткоммунис]] улсулас төрийнтүрын дэглэм, [[социализм|нийгэмниигэм журмынжурамай]] эдийнэдэй засгаарзасагаар замнасанзамнаһан. 1990 ондо бусад [[социализм|социалистсоциалис]] улсуудынуласуудын адли [[ардчилаларадшалал|ардчилсанарадшалһан]] дэглэм, [[захзаха зээлийнзээлэй эдийнэдэй засаг]]тта шилжсэншэлжэһэн.

=== ЭртЭртэ үе ===

ЭртЭртэ дээр үеэс өнөөгийн Монгол улсадуласта бэлшээриин нүүдэлшэд амьдарч байсанбайһан ба хааяа нэгдэж томоохон улсулас гүрнүүдийг байгуулж байжээ. Эдгээрээс анханайх нь болох [[Хүннү гүрэн]] нь МЭӨМЭҮ 209 ондо [[Модун шаньюй]]гаар удирдуулан түрэтэ улсулас үүсгэсэн юм. Энэ гүрэн нь богино хугацааны дотор [[Цинь улсулас]]ад аюул учруулсан хамгийн гол хүчин болж, улмаар [[ЦагаанСагаан хэрэм]] баригдах шалтгаан нь болсонболоһон. ЦагаанСагаан хэрэм нь өөрөө жанжин [[Мэнь Тиан]]ы үед 300,000 цэргээр хамгаалагдаж байвбайба. Хүннүгийн дараа [[Сяньби]], [[Жужан улсулас]], [[Муюн]], [[Тоба]] зэргэ эртний МонголчуудынМонголшуудын байгуулсанбайгуулһан улсуудуласууд оршиж явсаар 6-р зуунд [[Түрэгийн эзэнт гүрэн|Түрэгүүдэд дарагдаж]], 8-р зуунай үед Уйгурууд залгамжлан улсулас байгуулж, тэрэнэй дараа [[Кидан]]ууд залгамжилсан байна. 10-р зуунаас эхлэн зэргэцсэн олон аймгуудаймагууд байгуулагдсанбайгуулагдаһан болоод, 1182-1206 онуудад Чингис хааныхаанай [[Хамаг Монгол]]ын ханлигт бүгд нэгтгэгдэж, ИхЕхэ Монгол УлсУлас байгуулагдсанбайгуулагдаһан.

Монгол УлсынУласай түүхэн дэх хамгийн хүчирхэг байсанбайһан үе бол [[Чингис хаан]] [[1206]] ондо Монголын овог, аймгуудыгаймагуудые нэгтгэн [[ИхЕхэ Монгол УлсУлас]]ыг байгуулж, [[Ази]], [[Европ]]ын орнуудыг цэргийн хүчээр байлдан дагуулсан явдал юм. Чингис хааныхаанай залгамжлагч хаад үргэлжлүүлэн аян дайн үүсгэж, нутгаа тэлснээр дэлхийн түүхэнд хамгийн уудам газар нутагт (33,000,000 ам дөрвөлжин километр) [[Монголын эзэнт гүрэн]] хэмээн тодоор тэмдэглэгдсэн. МонголчуудынМонголшуудын аян дайн өрнө зүгт [[Адриатын тэнгис]], [[Мамлук]], дорнодод [[Япон]], өмнөдөд Филиппиний [[Ява арал]] хүрчээ.<ref name="EarthRule">http://www.hostkingdom.net/earthrul.html</ref>Монголын эзэнт гүрний Цагаадай Алтан ордны улсулас нь торгоной зам дагуу оршиж дэлхийн худалдааны гол төв болж тухайн үед оршиноршон тогтножтогтонож байсанбайһан газар нутагтаа олон хот суурин бий болгосон.Тэр үед хятадынхитадын луужин шаазан зэргэ томоохон нээлтүүд бий болсонболоһон.Иймээс МонголчуудМонголшууд дэлхийн хөгжилд маш том хувь нэмэр оруулсан Гэвч [[14-р зуун|14-р зуунай]] дунд үеэс дотоодын зөрчил тэмцэл, гадны бодлого, явуулга нь Монглын эзэнт гүрэн, Юан улсыг задлан бутаргаж, бусдын эрхшээлд ороход хүргэсэн.

[[17-р зуун]]ы үеэс [[МанжМанжа угсаатан|Манжууд]] зүүн Азид хүчирхэгжиж эхэлсэн юм. [[1636]] ондо [[Алтан ургийн]] сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] өөд болсноорболоһоноор [[Өвөр Монгол]]ыг эрхэндээ оруулж, [[1691]] ондо [[Халх|Халхууд]] дагаар орсон юм. Ингэснээр [[Ойрад]]аас бусад МонголчуудМонголшууд [[МанжМанжа Чин улс|МанжМанжа Чин УлсынУласай]] бүрэлдэхүүнд оржээ. 1696 ондо Манжийн түрэмгийлэлд [[Галдан]] хаан ялагдан нас барсан ч 1755 он хүртэлхүрэтэр [[Зүүн гарын хаант улсулас]] тусгаар байсанбайһан. Ихэнх түүхчид МонголчуудМонголшууд 1691 ондо Манжийн дарлалд орсон гэж үздэг боловчболобошье энэ нь эргэлзээтэй ойлголт юм. Учир нь одоогийн баруун Монгол буюу Ойрадууд тэр үед тусгаар улсынуласай шинжээ хадгалж оршиноршон байсанбайһан болоод 1758 ондо хүртэлхүрэтэр энэ байдлаа хадгалж байсанбайһан гэж үзэж үндэстэй юм. 1636 ондо Өвөр Монгол, 1691 ондо Ар Монгол, 1755 ондо Баруун Монгол Манжид эзлэгдсэн гэж үзвэл илүү зохистой мэт. Манжийн үеийн Монголд хамжлагат ёс тогтож, аливаа иргэншил үүсэх нь хаалттай байсанбайһан. 20-р зуунай эхний Манжийн "Шинэ засгийн бодлого" монголчуудыг шууд устгах бодлого байсанбайһан тул монголчууд тусгаар улсаа дахин байгуулахаар тэмцэн эхэлжээ. Энэ үед МанжМанжа улсулас нурж унах нь нэгэнт тодорхой болсонболоһон болсонболоһон байсанбайһан болоод Да лам Цэрэнчимэд, Богд гэгээн зэргэ хүмүүс тэмцлийг удирдаж байвбайба.

=== Тусгаар тогтнолтогтонол ===

[[20-р зуун]]ы эхээр [[МанжМанжа Чин улсулас]] доройтож мөхөх болсонболоһон завшаанаар [[Богд Гэгээн]] тэргүүтэй [[Ар Монгол]]ын ба бусад Монгол ноёд удирдан Манжийн засаглалыг халж, [[1911]] оной [[12 һарын 29]]-нд тусгаар тогтносонтогтоносон [[Богд Хаант Монгол УлсУлас]]ыг зарлав. [[Нийслэл Хүрээ]], [[Улиастай]], [[Ховд]] дахь амбан болон дарангуй цэргүүдийг 1911-1912 онуудад Монгол цэргүүд хөөж, [[Өвөр Монгол]]ыг чөлөөлөх аян мордож [[Хаалган хот|Хаалган]] хүртэлхүрэтэр давшсан ч, [[Хаант Орос улс|Хаант Орос]], ХятадХитад хоёр орны шахалтаас болж, бусад МонголчуудааМонголшуудаа нэгтгэжнэгэдхэжэ чадаагүй.

[[1915]] оной Хиагтын гэрээгээр Хаант Орос ба ХятадынХитадын шахалтаар Монгол улсыг ХятадынХитадын бүрэлдэхүүн дэх автономит (өөртөө засах эрхт) улсулас болголоо. [[1919]] ондо ХятадынХитадын цэргийн эрхтэн Ар Монголын нийслэл Өргөөг эзэлж, өөртөө засах эрхийг устгав. Энэ хүнд нөхцөлд Монголын хувьсгалчидхубисхалчид [[Оросын улаан арми]]йн дэмжлэгтэйгээр [[1921]] ондо эх орноо гадаадын дарангуйллаас чөлөөлж, тусгаар тогтнолоотогтонолоо сэргээн зарлалаа. Үүний дараа [[1924]] оной [[11 һарын 26]]-нд анханай [[Монгол УлсынУласай ҮндсэнҮндэһэн ХуульХуули|ҮндсэнҮндэһэн хуулиа]] баталж тусгаар тогтнолоотогтонолоо тунхагласан юм. Монголын тусгаар тогтнолтогтонол хэд хэдэн удаагийн шалгалт туулсан юм. [[1939]] ондо [[Япон]]ы түрэмгийлэгчид [[Халхын гол]]оор нэвтрэн орж ирж дайн өдөөсөн болоод [[ЗХУ]]-тай [[1936]] ондо байгуулсанбайгуулһан [[Харилцан туслалцах протоколын]] дагуу ЗХУ тусламж үзүүлж [[Георгий Константинович Жуков|Г.К.Жуков]]оор удирдуулсан [[Сибирь|Шэбэр]], Өвөр Байгал, Уралын цэргийн тойргийн дивизүүдээс бүрдсэн Монгол-Зөвлөлтийн арми байгуулж ялалт хийсэн.

[[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы дараа 1945 ондо болсонболоһон [[Ялтын бага хурал|Ялтын бага хурлын]] үр дүнд Монгол улсынуласай тусгаар тогтнолыгтогтонолыг ЗХУ, БНХАУ-ууд албан ёсоор хүлээнхүлеэн зөвшөөрчзүбшөөрч Монгол улсынуласай тусгаар тогтнолтогтонол олон улсынуласай хэмжээнд бүрэн баталгаажжээ.

Монгол улсулас хэдийгээр бүрэн тусгаар тогтносонтогтоносон боловчболобошье 1921 оной хувьсгалаасхубисхалаас хойшо 68 жилийн турш [[ЗХУ]]-ын нөлөөнднүлөөнд, улсулас төр, эдийнэдэй засгийн хувьд Зөвлөлтийн загварыг баримтлан хөгжиж ирсэн юм. Гэвч түүхийн энэ үед Монголд соёл, шинжлэх ухаан, техник технологийн томоохон өөрчлөлтийг хийсэн юм. 1924 ондо Монголын сүүлчийн хаан 8-р Богд Жавзандамба хутагт нас барсан болоод мүн ондо Богдын дүр тодруулахыг хоригложээ. 1924 он 11-р һарын 26-ны өдөр анхдугаар ҮндсэнҮндэһэн хуулиа баталж Бүгд найрамдах улсынуласай зарлан тунхаглажээ. Ингэснээр хаант улсынуласай хэлбэрээс татгалзсан юм. Түүнчлэн 1940, 1960 ондо ҮндсэнҮндэһэн хуулийг дахин шинэчлэн баталж байжээ. Энэ нь улсулас орны тухайн үеийн хөгжил, улсулас төрийнтүрын хүрээнд дэвшүүлсэн зорилтоос хамаарч байжээ. Социализмийн үед Соёлын довтолгоо, НэгдэлжихНэгэдэлжэхэ хөдөлгөөн, Атрын аян зэргэ томоохон хөдөлгөөн, аян улсулас орон даяар өргөж байвбайба. Энэ нь манай орныг хүн зоной соёл, амьдрах хэв маяг, эдийнэдэй засгийн бүтэц, тогтолцооной хувьд эрс өөрчлөлтийг авч ирсэн юм.

=== АрдчилсанАрадчилсан дэглэмт ===

[[1989]]-[[1990]] ондо [[ЗХУ]] болон [[Дорнод Европ|дорнод Европын]] орнуудад өрнөсөн ардчиллынарадчиллын төлөөх тэмцэл Монгол улсадуласта ч нөлөөлжнүлөөлж [[1989]] оной 12 һарын 10-нд АрдчиллынАрадчиллын төлөөх анханай цуглаан болж [[Монголын АрдчилсанАрадчилсан Холбоо]] байгуулагдсанаабайгуулагдаһанаа зарлажээ. Үүний дараа шил шилээ даран олон жагсаал, цуглаан зохиогдох болж олон ч хөдөлгөөн холбоод байгуулагджээ.

1990 оной 3 һарын 7-нд [[Монголын АрдчилсанАрадчилсан Холбоо|МоАХ]]-ны зарим гишүүд Монголд анх удаа улсулас төрийнтүрын өлсгөлөн зарлан, тухайн үед төрийнтүрын эрх барьж байсанбайһан [[МАХН]]-ын Төв хорооной УлсУлас төрийнтүрын товчоог огцрохыг шаардсаншаарадсан байна. Тэдний шаардлагыгшаарадлагыг эрх баригчид хүлээнхүлеэн авч 3 һарын 9-ний орой УлсУлас төрийнтүрын товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, Монгол улсадуласта олон намын оролцоо бүхий чөлөөт сонгууль явуулах болжээ.

анханай чөлөөт арчилсан сонгуулиар байгуулагдсанбайгуулагдаһан [[АрдынАрадай ИхЕхэ Хурал]] 76 хоног хуралдаж [[1992]] оной 1 һарын 12-нд хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн өмч эзэмшихэзэмшэхэ эрхийг баталгаажуулсан шинэ [[Монгол УлсынУласай Yндсэн ХуульХуули|ҮндсэнҮндэһэн хуулийг]] баталснаар Монгол улсулас ардчиллынарадчиллын замыг эргэлт буцалтгүй сонгосон юм.

== Төрийнтүрын байгуулалт ==

Монголын улсулас төрийнтүрын системийг парламентын засаглалтай ардчилаларадчилал гэж тодорхойлох болоод энэ нь [[Монгол улсынуласай үндсэнүндэһэн хуульхуули|Монгол улсынуласай үндсэнүндэһэн хуулиархууляар]] захирагддаг. ҮндсэнҮндэһэн хуульхуули нь чөлөөтэй үзэл бодлоо илэрхийлэх, хүний эрх, чөлөөтэй шашинаа шүтэх зэргэ эрхийг Монгол иргэдэд олгодог.

Монголын мэдээллийн һалбари бол телевизийн сувгууд ба компаниудын эзэмшилтэй сонин хэвлэлтэй. Монголын олон улсулас төрийнтүрын намуудаас хоёр нь чухал үүрэгтэй. 2004 оной 7 һарын 27 хүртэлхүрэтэр хуучнаар коммунист [[Монгол АрдынАрадай Хувьсгалтхубисхалт Нам]] нь зонхилох нам байжээ. Хамгийн чухал сөрөг хүчин нь 1996 оноос 2000 он хүртэлхүрэтэр төрийнтүрын эрхийг барьсан [[АрдчилсанАрадчилсан Нам]] юм.

[[1992]] ондо шинэ [[Монгол УлсынУласай Yндсэн ХуульХуули|Yндсэн хуулийг]] баталснаар, [[Монгол УлсынУласай ИхЕхэ Хурал|УлсынУласай ИхЕхэ ХурлынХуралай]] сонгуулийг ардчилсанарадчилсан зарчмаар явуулж эхэлжээ.

[[1992]] оной сонгуульд [[МАХН]] ялалт байгуулж, [[Монгол УлсынУласай ИхЕхэ Хурал|УИХ-д]] 70 суудлыг авчээ. [[1996]] ондо [[Монголын АрдчилсанАрадчилсан Xолбоо]], ардчилсанарадчилсан намуудын эвсэл тус улсынуласай эдийнэдэй засаг ба улсулас төрд шинэчлэлт, өөрчлөлтийг гүйцэтгэх шинэ хөтөлбөр боловсруулж оролцсоной дүнд сонгуульд онцгой ялалт байгуулсанбайгуулһан. Энэ санал хураалтаар УлсынУласай ИхЕхэ ХурлынХуралай 76 суудлын 50-ийг нь АрдчилсанАрадчилсан Холбоо эвсэл, 25 суудлыг МАХН авсан байна. [[2000]] оной сонгуулиар МАХН 72 бусад([[АрдчилсанАрадчилсан нам|АН]], [[МАШСН]], [[МИЗН]]) 4 суудал авсан юм. Харин [[2004]] оной сонгуулиар МАХН 38, Эх Орон-АрдчилалАрадчилал эвсэл 34, МБНН 1, бие даагчид 3 суудал авсан байна. [[УИХ-ын өнөөгийн гишүүдийн жагсаалт|2008 оной парламентийн сонгуульд]] МАХН ялалт байгуулж ардарад түмэн булхайтай хэмээн үзэж, бослого гаргаж, энэ нь сүүлдээ үймээн самуун болж хувирсан. УлсУлас орондо үүссэн нөхцөл байдалын уламаас МАХН ба АН эвсэхээр шийдвэрлэж хамтарсан Засгийн газар байгуулжээ. 2010 оной 10 сардсарад МАХН нь нэрээ сольж МАН /Монгол АрдынАрадай Нам/ болсонболоһон болоод МУ-ын 3 дахь ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр шинээр нам байгуулан тэрэнэйгээ МАХН хэмээн нэрлэжээ.

ҮндсэнҮндэһэн ХуульдХуулид зааснаар Ерөнхийлөгч нь Монгол УлсынУласай төрийнтүрын тэргүүн болоод ардарад түмний эв нэгдлийн илэрхийлэгч болно. УлсынУласай ИхЕхэ ХурлынХуралай сонгуулиас гадна [[Монгол УлсынУласай Ерөнхийлөгч|тус улсынуласай Ерөнхийлөгчийг]] 4 жил тутамд шууд сонгодог.

Ерөнхийлөгч нь [[УлсынУласай ИхЕхэ Хурал|ИхЕхэ хурлын]] шийдвэрүүдийн хэрэгжилтэд хориг тавьж чадна. Энэ шийдвэрийг улсынуласай ихехэ хурал 2/3-с дээш хувийн саналаар эсэргүүцвэл ерөнхийлөгчийн хориг мүн хүчингүй болдог. Монгол улсынуласай ҮндсэнҮндэһэн ХуульХуули Ерөнхийлөгч болоход 3 шаардлагашаарадлага тавьдаг. Үүнд:

=== УлсынУласай ИхЕхэ Хурал ===

[[File:President Putin meeting deputies of the Great State Hural-1.jpg|thumb|УлсынУласай ИхЕхэ Хуралын танхим]]

УлсынУласай ИхЕхэ Хурал нь 76 суудалтай ба УИХ-ын дарга удирдана. Одоо мөрдөгдөж буй сонгуулийн хуулиархууляар 21 [[аймаг]] ба нийслэлийн 9 [[дүүрэг]] нь тус бүрдээ олон мандаттай томсгосон тойргууд болно. УИХ-ын даргыг УИХ-ын гишүүд дундаасаа сонгодог.

=== Монгол УлсынУласай Ерөнхий Сайд ===

[[Монгол УлсынУласай Ерөнхий Сайд]]

Ерөнхий сайд нь парламентад хамгийн олон суудал бүхий нам эвслээс Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөн санал болгосны дагуу УлсынУласай ИхЕхэ Хурлаас томилогддог. Одоогийн ерөнхий сайд бол [[Сүхбаатарын Батболд]] юм.

[[Монгол УлсынУласай Засгийн Газар]]

|align="right" | || [[Mongolia]] || Монгол улсулас || style="text-align: center; background:LightBlue;" | 1,538,980 || style="text-align: center; background:LightBlue;" | 1,987,274 || style="text-align: center; background:LightBlue;" | 2,365,269 || style="text-align: center; background:LightBlue;" |2,635,000|| style="text-align: center; background:LightBlue;" | 1,096,600 || style="text-align: center; background:Green;" | ''+2.38%'' || [[Darkhan-Uul Province|Darkhan-Uul]]

Монгол улсулас [[Алматы]], [[Анкара]], [[Бангкок]], [[Берлин]], [[Бээжин]], [[Брюссель]], [[Будапешт]], [[Кайр]], [[Варшав]], [[Вашингтон]], [[Вена]], [[Вьентьян]], [[Хавана]], [[Дели]], [[Лондон]], [[Москва]], [[Оттава]], [[Парис]], [[Прага]], [[Пхеньян]], [[Сөүл]], [[Софи]], [[Токио]], [[Ханой]], [[Сингапур]]т элчин сайдын яамантай болоод [[Эрхүү]], [[Улаан-Үд]], [[Хөх хот]], [[Эрээн]]-д албан ёсны консулын газартай юм. [[Нью-Йорк]] ба [[Женев]] хотуудад [[НҮБ]]-ын дэргэдэх төлөөлөгчид суудаг.

2005 оной арваннэгдүгээр һарын 21-нд [[Жорж Буш]] Монголд айлчилсан [[АНУ]]-ын анханай ерөнхийлөгч болсонболоһон<ref>{{cite web

}}</ref>. 2004 ондо [[Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллага|Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллагыг]][[Болгар]] улсулас толгойлж байх үед Монгол тус байгууллагын [[Ази]]йн нэгэн хамтран ажиллагч болсонболоһон.

[[Монгол УлсынУласай Зэвсэгт хүчин]]

Монгол улсулас нь НҮБ-ын энхийг дэмжихдэмжехэ ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. Үүний хүрээнд Монголын цэргийн баг [[Сьерра-Леоне|Сьерра-Леонед]] [[НҮБ]]-ийн тусгай шүүхийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэж байсанбайһан. 2005-аас 2006 онуудад [[Бельги]] ба [[Люксембург|Люксембургийн]] цэргүүдтэй хамт [[Косово]] руу цэргийн баг илгээжээ. мүн [[Африк]]ийн [[Чад]] улсулас уруу [[Монгол УлсынУласай Зэвсэгт Хүчин|зэвсэгт хүчний]] 800 гаруй албан хаагч бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй багийг илгээхээр зэхэж байна. Монгол улсулас 2003 ондо [[Иракын эрх чөлөө ажиллагаа]]г дэмжиж Ирак руу, Талибан дэглэмийн эсэргүү ажиллагааг дэмжиж [[Афганистан]] руу цэргийн багуудаа илгээсэн.

Монгол УлсУлас нь цөмийн зэвсгээс ангид бүс нутаг хэмээн [[НҮБ]]-ээр батлагдсан.

</ref> газар нутагтайгаар Монгол улсулас нь [[Иран]] улсынуласай дараа дэлхийд 19-д орно. 20-д бичигдэх [[Перу]] орноос хамаагүй том юм.

Монгол улсулас нь өмнөд хэсэгтээ [[Говь]] цөл, хойд ба баруун талаараа хүйтэн ба уулархаг газартай. Монголын нэлээд хэсгийг харьцангуй тэгш тал газар эзэлдэг. Монголын хамгийн өндөр цэг нь [[Алтай таван богд|Алтай таван богдын]] [[Хүйтэн уул]] болоод д.т.д. 4,374 м-т оршдог. [[ОХУ]]-ын Тува улсадуласта хэсэг нь оршихоршехэ [[Увс нуурын хотгор]] нь байгалийн [[Дэлхийн өв газар]] юм.

Монгол улсулас нь эрс тэс уур амьсгалтай. УлсынУласай ихэнх газарт зун халуун болоод өвөл маш хүйтэн. 1 һарын дунджууд -30&nbsp;°C-д<ref>{{cite web

Өндөр газарт оршдог, хүйтэн ба салхи ихтэй орон. Өвөл нь удаан үргэлжилж маш хүйтэн болоод зун нь богинохон ба энэ л үед ихэнх хур тунадас нь унадаг. УлсадУласта дунджаар 257 нартай өдөр тохиодог ба голдуу өндөр даралттай орчны дунд оршдог. Хур тунадас нь хойд талаараа хамгийн ихехэ (жилд дунджаар 20-35 см)зарим хур тунадас ихтэй жилдээ 600 мм буюу 60 см хүртэлхүрэтэр, өмнөд хэсэгтээ хамгийн бага (жилд дунджаар 10-20 см). Хамгийн өмнөд хэсэгт Говь цөл оршихоршехэ болоод энэ газарт жилд ямар ч хур тунадас унахгүй тохиолдол элбэг.

Монгол улсынуласай хойд талаас урагш явахад ойт хээр, хээр, говь, цөлийн гэсэн өргөргийн 4 бүс, өндөр уулс, ялангуяа ойт хээрийн бүсийн уулсуулас авирахад тайгын ба тагийн бүслүүр ажиглагддаг. Монголын байгалийн бүс, бүслүүр, гадаргын байдлыг харгалзан Хангай, Хэнтийн, Алтайн уулархаг, Дорнодын талархаг, Говийн гэж дөрвөн ихехэ мужид хуваадаг.

Монгол улсадуласта 67000 км урттай 3811 гол горхи, 500 м³ эзлэхүүнтэй 3500 гаруй нуур 7000 орчим булаг шанд, 540 м² талбай бүхий 190 гаруй мөсөн гол 250 гаруй Рашаантай болоод газрын доорх усны 139 орд газар байна. Улаанбаатар хот бол хот дотроо рашаантай байдаг дэлхийн 2-хон нийслэлийн нэг юм. Монгол улсынуласай хамгийн том мөсөн гол бол Алтай Таван богд дахь Потанни мөсөн гол болоод 20 км орчим урттай юм. /Гэхдээ дэлхийн цаг уурын өөрчлөлтөөс шалтгаалан үүнээс богинохон болсонболоһон байна лээ гэсэн мэдээг харамсалтайгаар дуулгаж байгааг өршөөн үү/

Монгол улсынуласай гол мөрнийг хойд мөсөн далайн, номхон далайн болон төв азийн гадагшаа урсгалгүй һаба газрын гэж гурав хуваана. [[Орхон]] бол Монголын хамгийн урт гол юм (Урт нь 1124 км, усаа цуглуулах талбай 133000 км²). Харин БНХАУ-д урсдаг уртыг нь оруулж тооцвол Хэрлэн гол Монголын хамгийн урт гол /1200 км/ юм. Үүнээс 1090 орчим км нь Монголын нутгаар урсдаг. Хамгийн ус ихтэй гол нь Сэлэнгэ мүрэн юм. Жилийн дундаж урсац нь 300 мкуб/сек байдаг. Хамгийн том нуур нь [[Увс нуур]] (3350 км²), хамгийн гүнзгий нуур нь [[Хөвсгөл нуур]] (262.4 м) хөвсгөл нуурын тухайд түний гүнийг 268 метр, 261 метр гэсэн зөрүүтэй хэмжээ тааралддагыг дурьдах хэрэгтэй байх.

Монгол улсадуласта нэг ба олон наст, модлог, бутлаг, хагас бутлаг зэргэ 4000-аад зүйлийн ургамал, ногоо ургадаг болоод 7 баг, 24 овог, 70 гаруй төрөлд хамаарагдах 140 гаруй зүйлийн [[хөхтөн]], 390-ээд зүйлийн [[шувуу|жигүүртэн]] оршинооршоно. тэрэнэй дотор [[тахь]], [[хавтгай]], [[мазаалай]] зэргэ [[амьтан]], [[монгол алтан хундага]], [[тарваган шийр]], [[дорогостойн вансэмбэрүү]] зэргэ дэлхийд өөр аль ч газарт байхгүй [[ургамал]] бий.

[[Монгол УлсынУласай аймгуудаймагууд]], [[Монгол УлсынУласай сумд]]

Монгол улсынуласай нутаг дэвсгэр засаг захиргааны хорин нэгэн [[аймаг]], нэг [[Улаанбаатар|нийслэл хотод]] хуваагдана. Аймаг нь сум, сум нь багт хуваагддаг ба Нийслэл хот нь дотроо дүүрэг, дүүрэг нь хороондо тус тус хуваагдана.

== Эдийнэдэй засаг ==

Монголын эдийнэдэй засаг нь [[хүдөө ажахы]] ба [[уул уурхай|уул уурхайд тулгуурладаг]]. Монголд ашагт малтамал элбэг байдаг болоод үйлдвэрлэлд [[зэс]], [[нүүрһэн]], [[молибден]], [[цагаантугалгасагаантугалга]], [[вольфрам]], [[алт|алтны олборлолт]] ихэд ач холбогдолтой.

Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод төвлөрч 30,000 гаруй хувийн бизнес үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Харин хотоос гадуурх хүн ам нь мал ажахыг ([[хонины ажахы|хонины]], [[ямааны ажахы|ямааны]], [[үхрийн ажахы|үхрийн]], [[морины ажахы|морины]], [[тэмээний ажахы]]) голчлон эрхэлдэг. Газар таряаланд голдуу [[улаан буудай]], [[арвай]], [[хүнэһэнэй ногоо]], [[улаан лооль]], [[тарвас]], [[чацаргана]], малын тэжээл ургамал таряалдаг. 2006 ондо 1 хүнд оногдох ДНБ нь $2,100 байвбайба<ref name="factbook-mn">CIA World Factbook: [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html ''Mongolia''] </ref>. ДНБ нь 2002 оноос хойшо тогтвортой өсөж (2006 оной албан ёсны тооцоогоор жилд 7.5%-р) байгаа ч гэсэн том хэмжээний импорт, экспортын тэнцвэргүй байдлыг нөхөж амжаагүй л байна. ОХУ-д өгөх $11 тэрбум долларын өрийг 2004 ондо $250 сая доллараар Монголын засгийн газар хэлэлцээрээр төлжээ.

Монголын эдийнэдэй засаг хэдийгээр өсөж байгаа ч гэсэн 2006 оной байдлаар хүн зоной ядуурлын хэмжээ нь 32.2%<ref name="Yearbook2007"> Statistical Yearbook of Mongolia 2006, National Statistical Office, Ulaanbaatar, 2007 </ref>, [[ажилгүйдэл]] ба [[инфляци|инфляцийн]] түвшин нь тус тус 3.3% ба 9.5% байна. Монголын хамгийн гол худалдааны түнш бол [[ХятадХитад]] орон байна. 2006 оной байдлаар Монголын нийт экспортын 68.4% нь ХятадХитад руу явсан ба Монголын нийт импортын бүтээгдэхүүний 29.8% нь ХятадынхХитадынх байлаа.<ref>Morris Rossabi, [http://www.jamestown.org/publications_details.php?volume_id=408&issue_id=3322&article_id=2369703 ''Beijing's growing politico-economic leverage over Ulaanbaatar''], The Jamestown Foundation, 2005-05-05, (retrieved 2007-05-29)</ref>

1991 ондо Улаанбаатар хотод байгуулагдсанбайгуулагдаһан [[Монголын хөрөнгийн бирж]] нь нийт хувьцааны хэмжээгээрээ дэлхийд хамгийн жижигт тооцогддог байна.<ref name="Jeffs">{{cite news|url=http://www.efinancialnews.com/content/1047180747|title=Mongolia earns a sporting chance with fledgling operation |last=Jeffs |first=Luke |date=2007-02-12 |accessdate=2007-09-11 |work=Dow Jones Financial News Online}}</ref><ref name="IHT">{{cite news |url=http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|date=2006-09-19 |accessdate=2007-09-11 |title=Mongolian bourse seeks foreign investment |last=Cheng |first=Patricia |work=International Herald-Tribune|archiveurl=http://web.archive.org/web/20070420085805/http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|archivedate=2007-04-20}}</ref>

ДНБ-ий 21.4%-г аж үйлдвэр хангадаг ба хүдөө ажахын һалбаритай тэнцүүхэн байна (20.4%). Аж үйлдвэрлэлд [[барилгын материал]], [[уул уурхай]] ([[нүүрһэн]], [[зэс]], [[молибден]], [[хайлуур жонш]], [[цагаансагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт]]), [[газрын тос]], хүнс ба ундааны бүтээгдэхүүн, малын гаралтай бүтээгдэхүүн боловсруулалт, [[ноолуур]], байгалийн нэхмэл үйлдвэрлэл зэргэ орно. Аж үйлдвэрлэлийн өсөлт нь 2002 ондо жилд 4.1% байвбайба. Уул уурхайн һалбари нь Монголын хамгийн гол чухал аж үйлдвэрлэлийн һалбариуудын нэг болж хөгжсөөр байна. Энэ нь ХятадХитад, Орос, Канадын уул уурхайн компаниуд Монголд үйл ажиллагаагаа эрхлэх болсонтойгоорболоһонтойгоор харагдаж байна. Дотоодын хоол хүнэһэнэй үйлдвэрлэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын тусламжтайгаар хурдацтайгаар өсөж байна.

1990-ээд оноос ардчилаларадчилал хөгжснөөр Монгол улсулас нь [[технологи|технологийн һалбариаа]] хөгжүүлж эхэлжээ. Үүний үр дүнд нилээд олон тооной технологийн компаниуд үүсгэгджээ. мүн [[Өмнөд Солонгос]], [[ХятадХитад]] зэргэ ойр орчмын орнуудын технологийн компаниуд Монголд һалбариаа нээж эхлэж байна. [[Мэдээлэл харилцаа|Мэдээлэл харилцааны]] ба [[интернет|интернетийн]] үйлчилгээ олгогч компаниуд ихэссэнээр интернет ба утасны һалбариыг өрсөлдөөнтэй болгожээ. Үүнээс хамгийн өрсөлдөөнтэй нь [[үүрэн телефон|үүрэн телефон утасны]] һалбари болоод одоо Монголын ихэнх нутгийг хамарч байна. Электроник ба механик аж үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад [[программ хангамж]] нь Монголд үйл ажиллагаагаа эрхэлдэг Монголын ба гадаадын компаниудад түлхүү хөгжиж байна.

Хоёр хөрш орон болох [[ХятадХитад]] ба [[ОХУ]]-ын хүн зонтой харьцуулахад маш өчүүхэн юм. Монголын хүн зоной ихэнх хувийг [[МонголчуудМонголшууд]] эзлэх боловчболобошье [[Казах]], [[Тува]] угсаатнууд цөөнх тоотой бий. 2000 оной тооллогоор Монголын хүн зоной өсөлтийг жилд 1.2% гэж тооцож байна<ref>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects] The 2006 Revision Highlights</ref>. Нийт хүн зоной 59% нь 30-аас доош насны, үүнээс 27% нь 14-өөс доош насныхан байна. Энэ харьцангуй залуу ба хурдацтай өсөж байгаа хүн ам нь бусад хөгжиж байгаа орнуудтай адли эдийнэдэй засагт нь хүндрэл учруулах болжээ.

Нягтшил багатай Монгол улсынуласай хүн зоной нилээд хувь нь сүүлийн үеэс хотод амьдрах болжээ. Тал хувь нь Улаанбаатар ба аймгийн төвүүдэд амьдарч байна. Өрхүүд өвөл тосгонуудад, зун нь гэрт амьдрах хагас нүүдэлчин байдал нь хүдөө давамгайлж байна, гэхдээ бүтэн жилийн турш нэг газартаа байх газар таряалан эрхэлдэг өрхүүд ихэсч байгаа. хүн зоной 40% орчим нь [[нүүдэлчин]], эсвэл хагас нүүдэлчин амьдралтай.

хүн зоной 85% нь Монгол үндэстэнүндэһэтэн болоод үүн дотроос [[Халх ястан]] давамгайлна. Эдгээр ястнууд нь голдуу хэлний онцлогоороо л ялгагддаг. Монгол угсаатнуудын 90%-г Халх эзэлдэг. Үлдэх 10%-г [[Буриад]], хойд хэсэгт [[Дөрвөд]], зүүн талд Дарьганга зэргэ эзэлдэг. Түрэг угсаатнууд ([[Хасаг]], [[Тува]], [[Уйгур|Чантуу]]) Монголын хүн зоной 7%-г эзлэх болоод үлдэх хүн амд Тунгус үндэстнүүд, ХятадуудХитадууд, Оросууд багтана. 1991 ондо [[ЗХУ]] бутарч Монголд үзүүлж байсанбайһан тусламж дууссанаар ихэнх Оросууд Монголоос гарчээ.

Монгол уласын албан ёсны хэл нь [[Алтай хэлний язгуур|Алтай язгуурын]] [[Монгол хэлний бүлэг|Монгол хэлний бүлгийн]] [[Монгол хэл]] болоод бичгийн систем нь Халх аялгуунд тохируулсан [[Кирилл үсэг|кирилл цагаансагаан толгой]] юм. мүн уламжлалт цагаансагаан толгой болох [[Монгол бичиг|монгол бичгийг]] хэрэглэж буй. Нийт хүн зоной 90% нь энэ хэлээр ярьдаг ба улсулас даяар олон аялгуутай. Үүнд: Буриад, Ойрад зэргэ ордог. Баруун аймгуудадаймагуудад [[Казах хэл|Казах]] ба Тува хэлнүүд мүн яригддаг. [[Англи хэл]] нь Монголд хамгийн ихехэ яригддаг гадаад хэл, үүний дараа [[Орос хэл]] орно. Энэ нь социализмын үед монголчууд Оростой харилцаа холбоо маш ихехэ байсантайбайһантай холбоотой ба харин 1990-ээд оноос хойшо англи хэл нь хамгийн ихехэ яригддаг гадаад хэл болж байна. Албан ёсоор 18835, хараар 11081 монгол иргэн [[Өмнөд Солонгос]]т ажиллаж байгаа (2010 оной 9 һарын 30-ны байдлаар) тул [[солонгос хэл]]<ref>{{cite news|publisher=Office of the President, Republic of Korea|url=http://english.president.go.kr/cwd/en/archive/archive_view.php?meta_id=en_dip_2006&category=164&id=923b8c655856408486c7764f|date=[[2006]]-[[05-05]]|accessdate=2007-08-17|title=Today in Mongolia: Everyone can speak a few words of Korean|last=Han|first=Jae-hyuck}}</ref> нь бас газар авч байна. Урд хөршийн хэл болох [[хятадхитад хэл]]ийг хүмүүс сүүлийн үед сонирхох болж, залуучуудын дунд [[япон хэл]] ч бас түгээмэл болж байна.

Төв Азийн нүүдэлшэдэй адли бөөгийн шашин, мүнх тэнгэрийн шүтлэгийн төрлүүд одоогийн Монгол улсынуласай нутагт түгээмэл байжээ. Эдгээрийг аажмаар Төвдийн Буддизм эзэмдсэн ч гэсэн бөөгийн мөргөл зэргэ нь Монголын шашны соёлд өөрийн ул мөрөө үлдээжээ. Одоо ч гэсэн үйлдэгддэг бөө мөргөлийн уламжлалуудын нэг бол овоо тахихтахехэ ёслол юм.

20-р зуунай үеэр коммунист засгийн газар нь шашны уламжлалт ёслол, үйлүүдийг зогсоож байжээ. [[ИхЕхэ Хэлмэгдүүлэлт|ИхЕхэ Хэлмэгдүүлэлтийн]] үеэр [[Хорлоогийн Чойбалсан|Хорлоогийн Чойбалсангийн]] удирдлага доор Монголын ихэнх сүм хийдүүд ба лам нарыг хэдэн мянгаар нь хороож байжээ.

1991 ондо коммунист засаглал унаснаар шашны эрх чөлөөтэй болж, коммунизмын өмнө гол шашин байсанбайһан [[Төвдийн Буддизм]] дахин сэргэж хамгийн түгээмэл шашин болжээ. [[Христосын шашин]], [[Ислам]]ын шашин ч гэсэн дэлгэрч эхэлжээ.

21-р зуунд зарим судлаач, төрийнтүрын зүтгэлтэн нар мүнх тэнгэрийн шүтлэгийг сэргэх асуудлыг хүчтэй тавихтавехэ болжээ. 2006 ондо мүнх тэнгэр судлалын олон улсынуласай хурлыг Улаанбаатарт зохион байгуулсанбайгуулһан юм.

1911 оной үндсэнийүндэһэний эрх чөлөөний хувьсгалынхубисхалын дараа хойч залуу үеээ дэлхийн олон улсулас түмний адли эрдэм боловсролд сургах талаар шинэ дэвшилтэт үзэл санаа сэргэсэн юм. Улмаар 1921 оной ардынарадай хувьсгалынхубисхалын ялалтын үр дүнд анханай бага сургууль (одоогийн [[3 дугаар сургууль]]) байгуулагдсанбайгуулагдаһан бол 1923 оной 2 һарын 16-ны өдөр шинэ Монгол улсынуласай анханай дунд сургууль болох [[1 дүгээр сургууль]] үүсэн байгуулагджээ. Энэ сургуульд [[Монгол хэл|Монгол хэл бичиг]], [[Орос хэл|Орос]], [[Англи хэл|Англи]], [[Франц хэл|франц]], [[Герман хэл|Герман]], [[ХятадХитад хэл|ХятадХитад]] хэлнүүд болон [[Математик|Тооной ухаан]], [[Физик|Бодисын зүй]], [[Хими|Хувилахуй ухаан]] , [[Одон орон|Одон орныг судлахуйн ухаан]], [[Газарзүй|Дэлхийн байдал]], [[Түүх]], [[Биеийн тамир|Биеийн хөгжил]], [[Дуу хөгжим]], [[Уран зохиол|Утга зохиол]], зэргэ шинжлэх ухааныухаанай хичээлүүдийг тодорхой хуваарь, сонголттойгоор заадаг байжээ. 1 дүгээр дунд сургуулийн анханай төгсөгчид болох 57 хөвгүүд охид 1926 ондо [[Франц улс|Франц]], [[Герман]], [[Оросын Холбооной Улс|Орос]] улсадуласта боловсрол эзэмшихээр 30 хүүхэд явсанаас 6 хүүхэд нь эмэгтэй байсанбайһан. Тэд бол шинэ Монголын анханай өндөр боловсролтой сэхээтнүүд болсонболоһон түүхтэй. 1929 он хүртэлхүрэтэр ганцхан 1 дүгээр дунд сургууль байсанбайһан болоод тэрэнһээ хойшо хот, хүдөөд олон дунд сургуулиуд байгуулагдсанбайгуулагдаһан. 1 дүгээр сургууль 1938 ондо анханай бүрэн дунд сургууль буюу 10 жилийн сургууль болж өргөжсөн юм.

[[Ерөнхий боловсролын сургуулиуд|Бага дунд боловсрол]] нь нийтдээ анх арван жил үргэлжилж байсанбайһан боловчболобошье 2008 оноос 12 жил болсонболоһон<ref>[http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=1134602 Olloo.mn](Mongolian)</ref>.

Монголын үндэсний ихехэ сургуулиуд нь бүгд [[Монгол УлсынУласай ИхЕхэ Сургууль]] ба [[Монгол УлсынУласай Шинжлэх Ухаан Технологийн ИхЕхэ Сургууль|Монгол УлсынУласай Шинжлэх Ухаан, Технологийн ИхЕхэ Сургуулиудаас]] үүссэн байна.

Монгол хүүхдүүд олон улсынуласай чанартай математик физик зэргэ олон уралдаан тэмцээн олимпиадад эхний 3 байр эзэлж дэлхийд эх орныхоо нэрийг мандуулж яваа

АНУ-ын Тагнуулын төв газрын Дэлхийн мэдээллийн ном (CIA World Factbook)-ынхаар төрөлтийн хувь хэмжээ (нэг эмэгтэйд ногдох төрөлтийн тоо) нь 2.25<ref>[http://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html U.S. Census Bureau International Data Base]</ref>-1.87<ref>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects] The 2006 Revision Highlights</ref>, хүн зоной дундаж наслалт 67<ref>[http://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html U.S. Census Bureau International Data Base]</ref>-68<ref>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects] The 2006 Revision Highlights</ref>, Амьд төрсөн 1000 хүүхдэд ногдох нялхсын эндэгдэл 1.9%<ref name="NMH Yearbook 2006">[http://www.nchd.mn/pdf/uzuulelt/2006.pdf National Ministry of Health Yearbook 2006]</ref>-4%<ref>[http://www.unicef.org/infobycountry/mongolia.html UNICEF - At a glance: Mongolia]</ref>; таван наснаас доошихдоошехэ хүүхдийн нас баралт 4.3%<ref>[http://ubpost.mongolnews.mn/index.php?option=com_content&task=view&id=1244&Itemid=1 UBPost: Child Mortality Rate Has Decreased, UNICEF Says]</ref> байна.

[[Наадам]] жил бүрийн 7 һарын 11-нд болдог. Уг баяраар түүхэн монгол спортууд болох хурдан морь уралдуулах, сур харвах, бөх барилдах зэргэ эрийн гурван наадмыг зохион байгуулдаг. мүн жил бүрийн хаврын эхэн сардсарад болдог ЦагаанСагаан сараар монголчууд ах дүү төрөл төрөгсдөөрөө бие биенийдээ зочилж, золгон, бэлэг солилцдог уламжлалтай.

||[[1 һарын 1]]||[[Шэнэ жэлэй һайндэр]]||Орон даяар амардагамарадаг.

||1 һарын 25-аас 2 һарын 25-ны хооронд||[[ЦагаанСагаан сар]]||Билгийн тооллын Шинэ жил. Хаврын тэргүүн һарын шинийн нэгэнд тэмдэглэдэг.

||[[3 һарын 8]] ||[[Олон улсынуласай эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдөр]]||Мартын баяр.

||[[11 һарын 26]]||[[УлсУлас тунхагласны өдөр]]||

||[[12 һарын 29]]||[[Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолынтогтонолын өдөр]]||МанжМанжа Чин УлсынУласай дарлалаас гарч, тусгаар тогтнолоотогтонолоо сэргээсэн өдөр.

* Энд улсулас даяар амарч тэмдэглэдэг баяруудыг багтаасан болно.

Улалжлалт сууц болох [[гэр]] нь Монголын барилга урлалын суурь юм. Гэр нь мод, эсгийг ашаглан ихэвчлэн 5-6 ханатай, унь, тоонондо тулж босдог, дугуй хэлбэртэй, бөмбөгөр дээвэртэй ба угсардагугсарадаг оньст бүтээцтэй, нүүдэлчин амьдралд тохирсон эртнээс орон сууцаас гадна сүм, хийд, орд, өргөө ч болдог байвбайба. 16-17-р зуунаас чулуу, тоосгийг ашаглаж, суурин байрлах гэр хэлбэрийн сүм, дуган баригдаж эхэлсэн.

Эрдэмтэн Чүлтэм Монголын барилгын ур хийцийг Монгол, Төвөд, ХятадХитад, эсвэл эдгээрийн хослол хэмээн ангилсан байдаг. Мэдэгдэж буй анханай дөрвөлжин ханатай хийц бол Занабазарын 1654 ондо байгуулсанбайгуулһан БатцагаанБатсагаан дуган юм. Гэр хэлбэрийн жишээ бол Улаанбаатарт байх Дашчойлин хийдэд байх гэр хэлбэрт сүм юм. Харин 1904 ондо баригдсан Чойжин ламын сүм нь ХятадХитад хийцээр баригджээ. Гандантэгчэнлингийн Цогчин нь ХятадХитад-Монгол хосолмол ур хийцтэй юм.

мүн Хубилай хааныхаанай дэргэд 1800 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй оркестр байсанбайһан тухай түүхэн сурвалж байдаг ба монголчууд Ази тивдээ хамгийн анх дуурийн театртай болжээ.

Социализмын үед МАХН нь киног ашаглаж өөрийн үзэл, санаануудыг сурталчлах хэрэгсэл болгож байсанбайһан. анханай кинонууд нь ардынарадай ба хувьсгалынхубисхалын баатруудын сэдэвтэй байсанбайһан бол 1950-аад оноос ажилчин ангийн баатруудын сэдэвтэй болсонболоһон байна. 1970-аад оноос баримтат кинонууд, өдөр тутмын амьдралын тухай сэдэвтэй кинонууд гарах болов.

АрдчилалАрадчилал гарсны дараа кино урлаг тодорхой цаг хугацааны турш доройтсон боловчболобошье сүүлийн үед сэргэж байна. Япон-Монголын хамтарсан "Чингис хаан" кино зэргэ гадаадын байгууллагын тусламжтайгаар кино бүтээх, мүн Доржхандын Төрмүнх, [[Даваагийн Бямбасүрэн]] зэргэ бие даасан найруулагчид гарах болжээ. Бямбасүрэнгийн "[[Ингэн нулимс]]" кино нь 2005 ондо [[Оскарын шагнал]]ын шилдэг гадаад баримтат киноной төрөлд нэр дэвшиж байсанбайһан удаатай.

МонголчуудынМонголшуудын уламжлалт хоол хүнсэнд [[мах]], [[цагаансагаан идээ]] зонхилдог байвбайба. Хонь, үхрийн махыг хамгийн түгээмэл хэрэглэдэг болоод төрөл бүрийн сүү боловсруулж цагаансагаан идээ хийдэг. МонголчуудМонголшууд эртнээс хавар, зун, намар нь сүү цагаансагаан идээгээр зусдаг байвбайба. 20-р зуунаас Европ хүнэһэнэй ногоо монголчуудын хоол хүнэһэнэй чухал хэсэг болсонболоһон. Сүүлийн үед ногоон хоолтон хүмүүс ихехэ бий болж байгаа. Үндэсний хоол нь бууз юм.

[[Эрийн гурван наадам]] болох [[морины уралдаан]], [[сур харваа]], [[үндэсний бөх]] нь Монгол даяар хамгийн ихехэ тархсан, хамгийн олон үзэгчтэй спортын төрлүүд юм. Наадмын үеэр [[шагай харвах]] тэмцээнүүд ч гэсэн болдог.

Хамгийн ихехэ дэлгэрсэн спорт бол эрийн гурван наадмын гол төрөл, [[үндэсний бөх]] юм. Монгол бөхийг анх 7000 жилийн өмнө үүссэн гэж түүхчид үздэг байна. Монгол бөхөөр элдэв маргааныг цэгцлэж шийдвэрлэх явдал нь [[Монголын нууц товчоо|Монголын нууц товчоонд]] ч гардаггарадаг ажээ. УлсынУласай бөхийн тэмцээнүүдэд улсынуласай өнцөг булан бүрээс хэдэн зуун бөхчүүд ирж өрсөлддөг.

Сүүлийн үед [[ширээний теннис]], [[жудо]], [[сагсан бөмбөг]], [[хөлбөмбөг]] зэргэ спортууд нь дэлгэрч байгаа. Ширээний теннисээр олон улсынуласай хэмжээнд монгол тамирчид оролцоx болж байна.

=== Олон улсадуласта ===

Монгол бөхчүүд [[Япон]]ы [[сүмо]] бөхөд маш амжилт гаргах болсонболоһон. 2003 ондо [[Долгорсүрэнгийн Дагвадорж|Асашёорюү]] нь анханай Монгол ёкозүна (сүмогийн аварга) болсонболоһон ба 2007 ондо [[мүнхбатын Даваажаргал|Хакүхо]] хоёр дахь нь болжээ.

Одоогоор Монгол улсынуласай тамирчид [[зуны олимп]]оос 2 алт, 7 мүнгө, 10 хүрэл медаль хүртээд буй.

[[Буудлага|Буудлагын төрөлд]] Монгол эмэгтэйчүүд амжилт үзүүлэх болсонболоһон. [[Доржсүрэнгийн мүнхбаяр]] нь хоёр удаагийн дэлхийн аварга, Олимпийн хүрэл медальт (одоо [[Герман]]ы иргэн болсонболоһон), харин [[Отрядын Гүндэгмаа]] болон [[Цогбадрахын мүнхзул]] нь 25 метрийн [[гар буудлага|гар буудлагын]] төрлөөр 2007 оной 5 һарын байдлаар тус тус дэлхийд 2, 3-т эрэмбэлэгджээ.<ref>{{cite web

[[Хөлбөмбөг]] нь залуучууд, хүүхдүүдийн дунд түгээмэл болсонболоһон. 1990-ээд оноос Монголын хөлбөмбөгийн шигшээ нь дахин тоглох болсонболоһон боловчболобошье том хэмжээний тэмцээнд орж чадаагүй л байна.

* [[Монгол үндэстэнүндэһэтэн]]

* [[:Ангилал:МонголчуудМонголшууд|Ангилал:МонголчуудМонголшууд]]

== Хэтдээ уншихуншехэ ==

* [http://www.state.gov/p/eap/ci/mg/ ''Монгол улсынуласай тухай''], АНУ-ын Төрийнтүрын департмент (англи хэлээр)

* ''Энэхүү өгүүлэлд Конгрессийн Номын сангийн улсуудынуласуудын судалгаанаас материал авсан. Энэ нь АНУ-ын засгийн газрын бүтээл тул нийтэд өмчлөгдсөн.''

* "МонголчуудынМонголшуудын түүх" Плано Карпини, орчуулсан Л. Нямаа, 2006, Интерпресс

* [http://www.pmis.gov.mn Монгол улсынуласай төрийнтүрын байгууллагуудын цахим сүлжээ]

* [http://www.mongolia-tour.com/ Монголын аялал жуулчлалын байгууллагуудын нэгдсэннэгэдэһэн цахим сүлжээ]

* [http://www.mongolia-mining.com/ Монголын уул уурхайн һалбариын талаархи олон улсынуласай мэдээ]