Сагаан һара: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

Зосоохинь усадхагдаа Зосоохинь нэмэгдээ
Elvonudinium (зүбшэн хэлсэлгэ | Хубита)
Заһабариин тодорхойлон бэшэлгэ үгы
Elvonudinium (зүбшэн хэлсэлгэ | Хубита)
Заһабариин тодорхойлон бэшэлгэ үгы
1 мүр:
[[File:Cagancar.jpg|thumb|350px|Сагаан hарынһарын хурал тухай соносхол. [[Элһэтэ]], [[Хальмаг Улас]].]]
'''Сагаан hараһара''' ({{mongolUnicode|ᠴᠠᠭᠠᠨ ᠰᠠᠷᠠ|h}}; {{lang-bod|ཟླ་བ་དག་པ།; ལོ་གསར།}}, {{lang-mn|Цагаан сар}}, {{lang-xal|''Цаһан сар''}}), мүн '''cагаалган''' ({{mongolUnicode|ᠴᠠᠭᠠᠯᠠᠭ᠎ᠠ|h}}) — [[Монголшууд]]ай уламжлалта [[шэнэ жэлэй]] баяр, угай, арадай [[һайндэр]] юм. Сагаалган монгол [[литэ]]эр жэлэй эхин болоно. Сагаалганай урдахи, һарын 29-нэй һүни, дасан бүхэндэ Дүгжүүбэ нэрэтэй хурал хурагдадаг. Хуушан жэлэй һүүлшын һүни һара харагдаггүй, бүтүүгэй үдэшэ бурхан дэлгээгдэдэг үдэр «Бүтүү үдэр» гэдэг. Шэнын нэгэнэй үглөөгүүр эртэ, үүрэй сайжа эхилхэдэ, Һама сахюусан дээрэһээ буужа, нюдэ сабшаха зуура алтан дэлхэйе гурба дахин тойродог буряад-монголшууд гэжэ этигэдэг. Хабарай түрүүн һарын шэнын нэгэндэ тэмдэглэдэг. Тиин Сагаан һарын 1 шэнэһээ 15 хүрэтэр '''Монлам Ченмо''' нэрэтэй Сагаан һарын хурал болодог юм; 1 һарын 15 үдэрдэ [[Шойпрүл Дүйсэн]] тэмдэглэнэ.
 
XIII зуунай үеһээ тэнгэри шүтэлгэ, бөөгэй ёһоор сагаалжа байһан тухай Марко Пологой зохёолдо тодорхой гарадаг. Бүхы хүн сагаан һараар сагаан зүсэмэй морин унажа, сагаан бүдөөр хэһэн хубсаһан үмдэжэ, бэе бэедээ сагаан хадаг үргэж, сагаан эдеэн зооглодогынь хэн хэндээ хирэгүй сагаан сэдьхэлээр ябажа байя гэһэн эб найрын бэлэгдэл байжа. Алгаа дэлгэнэ гэдэг надад зэр зэбсэг алга, минии сэдьхэлэй үнгэ энэ гэһэн удха бэлэй.
59 мүр:
|эрэ гал бишэн
|}
 
== Түүхэ ==
Хэндэшье мэдээжэ [[Доржо Банзаров]]ай бэшэhэн «Белый месяц. Празднование нового года у монголов» гэhэн хүдэлмэри дээрэ үндэhэлэн харахада, монгол арад ород арадта ороходоо оройдоол гансахан hайндэр тэмдэглэдэг - тэрэнь Сагаан hара, ондоогоор хэлэбэл - Шэнэ жэл гээд бэшэнэ, теэд мүнөө сагта зунай наадан «Сурхарбаан» онсо hуурияа баhал эзэлээд байдаг ха юм даа.
 
Энэ хүдэлмэри соо Шэнэ жэлэй hайндэрые сентябриин 22–23-най үдэрнүүдэй хугасаа соо, үдэр hүниин тэнсээд байhан үедэ болодог сагаан эдеэнэй hайндэр гэжэ нэрлэдэг байгаа. Юундэ энэ hайндэр Сагаан сар гү, али Сагаалган гэжэ нэрлээб гэхэдэ, энэ үедэ зунай баян бэлшээридэ мал таргалжа, сагаан эдеэн элбэг баян байдаг. Намарай сагта hү тоhоной, сагаан эдеэнэй элбэг дэлбэг боложо, энэ hайндэрэй эрхим хүндын нэгэн болгодог дээрэhээнь Сагаан hара, Сагаалган гэжэ нэрлэжэ болоо гэhэн баримта оруулна. Энэ үдэрнүүдтэ хүн зон нэгэ наhа нэмэжэ, адуу малаа тоолодог байгаа. Малдаа баhашье нэгэ наhа нэмэжэ, тугал – буруун, хурьган – түлгэ, унаган – дааган болоно. Энэ еhо заншал мүнөөшье болотор бии юм. Сагаан Сар гү, али Сагаалган монголшуудай нүүдэл байдалтай нягта холбоотой байhан гээшэ.
 
1216 ондо, гал хулгана жэлдэ, дүрбэдэхи рабжуунда Сагаалганай үедэ Чингис хаан иимэ захиралтагаргаhан юм:”Үбгэрhэн хүгшэрhэн зондо гүрэнэй hанhаа 1000 алтан пан (хитадай мүнгөөр) 10000 алдан бүд (1 алда 1м 50 см бүд болоно). 60 наhатай зон бүхы бэлэгүүдэй 1% –дэ хүртэхэ, 70 дабаhан зон 2 % –дэ, 80 жэлэй дабаhан зон 5 % –дэ хүртэжэ, үшөө ондоо бэлэгүүдээр шагнагдаха баатай. 110 наhатайшуул “Ехэ Үлтэс” гэhэн үндэр нэрэдэ хүртэхэ...”.Энэ захиралта 200 жэл соо заатагүй гүйсэдхэгдэдэг байгаа. Халха Монголдо 1911 ондо Богдо гэгээнэй захиралтаар үндэр наhатайшуулые хүндэлжэ бэлэгүүдые баридаг болоhон. Мүнөөшье үедэ энэ hайн ёhо буряад зомнай сахидаг. XIII– дахи зуун жэлдэ Португалиин аяншан Марко Поло Хубилай хаанай ордондо ерэжэ монгол зоной Сагаан сар найлахыень ехэ hонирхожо бэшэhэн юм. Хаанай элдэб түшэмэлнүүд болон элдэб баяд но1дойнь Сагаан hарада хаандаа яажа, бэлэг үгэдэг, энэ найраа үнгэргэдэг тухайнь бэшэнэ. Энэ аянша баhал миин үгытэй зоной Сагаан hараяа хүлеэжэ ядан байдагые тэмдэглэнэ. Бэлэдхэлээ нэгэ hара урид эхилдэг байгаа: hайндэртэ үмдэхэ гутал, хубсаhаа оёхо, морёо hорихо, таргалуулха, тогоонойнгоо архи нэрэхэ, эдеэ холоо бэлдэхэ г.м.Монголнууд hайндэрэй үедэ эрэшүүлдээ утаатай гааhаяа барюулха, эхэнэр зондо пулаад, айлшан бүхэндэ хадаг барюулха баатай байгаа. Энэ үедэ хадаг хэрэглэлгэ хадаг болоно. Тэрэ үедэшье, мүнөөшье сагта хадаг гээшэ үндэр хүндэлэлэй ба эб найрамдалай тэмдэг юм.
 
Баруун ороной литэдэл адляар, шэнэ жэлээ жэл бүри нэгэл үдэртэ тэмдэглэжэ байдаггүй, харин монгол hарын шэнын нэгэнэй үдэр тэмдэглэдэг.Үбэлэй тэг дунда, монгол hарын шэнын нэгэнэй үдэр тэмдэглэдэг болоходоо Буддын шажанай дэлгэржэ ерэхэдэ Хубилай хаанай шиидхэбэреэр эхилhэн түүхэтэй.
 
== Сагаан һарын гурим ёһон ==
"https://bxr.wikipedia.org/wiki/Сагаан_һара" хуудаһанһаа абтаһан