Кофе: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

'''Кофе''' (мүн ''кофи'', {{lang-en|''coffee''}}) гү, али '''боргол'''<ref>{{cite web|url=http://toli.query.mn/search?q=%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%BE%D0%BB|access_year=2012|access_date=5 сарын 27|title=Я.Цэвэл, "Монгол хэлний тайлбар толь"}}</ref> гэдэгынь [[кофиин үрэ|кофиин үрэнүүдые]] (кофе модоной үрэ) хууржа нюдэһэн нюнтагтайгаар бусалһан уһан, [[уһан]] хэжэ найруулһан хара хүрэн үнгын [[ундан]]иие хэлэнэ. Кофе гэдэг үгэнь [[араб хэлэн]]эй ''каffa'' гэхэ үгэһөө гаралтай. Кофиин [[ургамал]]ынь буталиг модон байха болоод [[Этиоп|Этиопиһоо]] гаралтай. Голдуу [[Африка]]да, мүн [[Урда Америка]], [[Түб Америка]] болон [[Урда Ази]]да ургадаг байна. Хүн түрэлхитэнэй түүхэдэ кофе гаража ерэһэниинь [[архи]], [[сай]]тай харисуулхада һүүлдэ болобошье дэлхэй даяар эгээн олон орондо хүнүүдэй талархан уудае ундан болобо. Ехэбшэлэн халуунаар ууха ба кофедэ [[кофеин]] гэһэн зөөлэн сэргээгшэ (стимулянт) бодос агуулагдана. Мүнөө үедэ кофе [[экспорт]]ын шухал бараа болон 2004 оной байдалаар 12 ороной хубида экспортын топ бүтээгдэхүүниинь боложо байна.

Кофень '''кофиин бүһэ''' гэжэ нэрлэгдэхэ 70 оршом оронд үйлэбэрилэгдэхэ болоод кофиин модые дэлхэй дээрэ ниитэ 10 сая гектар газарта таряалжа байгаа гэһэн тоосоо бии. 2 гол түрэл байхаһаа нэгэниинь хамагай ехэ тархаһан Арабика кофе ''Coffea Arabica'', нүгөөнь тарижа ургуулхада арай хилбари Робуста кофе ''Coffea Robusta'' ха юм. Арабикань үндэрлиг газар ургадаг болоод 9 һарын дараа сэсэглэдэг, харин Робустань нама газар ургадаг ба 11 һарын дараа сэсэглэдэг байна.

Ниитэ хураан абажа бай кофиин 60-70 %-нь Арабика, 30-40 %-нь Робуста байдаг. Робуста түрэлынь харисангы хямда болоод Арабикаһаа 40-50 % үлүү кофеин агуулна. Һайн шанарай Робустые зарим [[эспрессо]]до холидог ажа. Дээрэ үедэ хүнүүд Арабика кофедэ али боомтоһоо ерэжэ байгаагаарынь нэрэ үгэжэ байба. Эгээн хуушанай 2 кофень ''Mocha'' болон ''Java'' юм байна.

Хураан абаһан кофиин үрэһээ кофиин буурсаг гаргажа абахые үрэ болбосоруулалта гэнэ. Хуурай болон угааха гэһэн 2 түрэлэй арга байна. Болбосоруулһан кофиин үрые "«түүхэй буурсаг"» гэхэ ба хөгцөрч муудахаһаа хамгаалжа шиигэй хэмжээе 10-12 % болотор хатаагаад экспортдо гаргадаг ажа.

* Хуурай буюугү, али хатааха арга. Хурааһан үрэеэ тараан дэлгээд, наранда ээж хатааһаны дараа гадуурха халһан яһанһаань һалгажа сэбэрлэнэ. [[Бразил]]да ехэбшэлэн энэ аргые хэрэглэдэг.

* Угааха арга. Үрые гадуурха халһан, яһанһаа һалгаһанай дараа уһатай һабада хэжэ 1-2 хонуулан эһэгээд буурсаг гаргажа абаха арга юм. [[Колумби]] зэргэ Бразилһаа бусад оронууд голшолон хэрэглэдэг.

=== ХуурахаШаралга ===

Түүхэй буурсагые хуураһанааршараһанаар та бидэнэй уудаг кофиин амта, үнэр түрэдэг байна. Ехэнхи тохёолдолдо хэрэглэгшэ орондо томохон үйлэдбэрилэгшэнэр хуурахашараха ябасые харюусажа хэхэ ба болобол жаахан дэлгүүр, [[кафе]] зэргэ газарнууд өөрһэдөө хууранашарана. Онсын [[технологи]] шаардалгагүй болоод гэртээ хайруулын табганда хуураһаншьешараһаншье болохоор тула ойрын жэлнүүдтэ түүхэй буурсагые жаахалан зарахань нилээд ажаглагдаха болоһон.

Үдхэн шэнгэлхэ, шээд хөөхэ, эршэм хүсэн һэргээхэ, шаардалгатай үедэ нойромоглохоһоо абраха гэхэ мэтэ ажа холбогдолтой зүйл энэ унданда бии. Гэбэш ехэ хэмжээгээр хэрэглэһэн тохёолдолдо зүрхэн һудаһанай үбшэн тусаха, шуһандахи холестеринэй хэмжээ нэмэгдэхэ, толгой үбдэхэ, яһанай һиирэгжэлтэ боложо болзошогүй гэдэг. Харин бүдүүн гэдэһэнэй хорото хабдарһаа һэргылхэ нүлөө үзүүлдэг гэдэгые шудалгаагаар баталжа шадаһан гэнэ.