Буряад хэлэн: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

Буряад удха зохёолой хэлэнэй, тэрэнэй алфавидай асуудалаар 1936 ондо суглаан болобо. Энээниие тэрэ үедэ ГИЯЛИ гэһэннэрэтэй институт үнгэргөө. Энэ сутлаан дээрэ буряад удха зохёолой хэлэнэй үндэһэн болгогдожо, хори нютаг хэлые абтаһан түүхэтэй. Алфавидынь лата зандаа үлөө, тиигээд халха-монгол хэлэнэй абяанууд буряад абяанууд — үзэгүүдээр һэлгэгдээ: сара — һара, джаргал — жаргал, дзам — зам, цас — саһан, чоно — шоно гэхэ мэтэ. Энэ сагһаа мүнөө үеын удха зохёолой хэлэмнай тогтожо эхилээ.

 

[[Лата бэшэг|Лата алфавит]] дутуу дундануудтай байһан юм. Абяануудые нэрлэхэ үзэгүүд дуталдана (һ, өө гэхэ мэтэ). Бэшэгэй дүримүүд хүсэд бэшэ байгаа. Жэшээлхэдэ, гурбан «и» үзэг сургуулииин гэһэн үгэдэ бэшэдэг, зөөлэн тэмдэг үзэг үгы байһан. Лата бэшэгэй үзэгүүдые һургуулида һурагшад ород хэлэнэй үзэгүүдтэй худхажа эхилээ (п-н).

1938 ондо «Лата алфавидһаа ород алфавидта оролго» гэһэн темээр лингвистическэ сутлаан болоо. Ород алфавит лата алфавидта орходоо, һураггүй таарамжатай, үзэгүүдээр олон, орфографинь орёо бэшэ,һургуулида һурагшадые һургахада бэлэн гэжэ тэмдэглэгдээ. Хожомынь буряад хэлэ бэшэгэй асуудалаар олон суглаанууд боложо, дүримүүдынь һайжарһан, мүлигдэһэн юм. Манай һанахада, мүн баһа кириллицэдэ ороһон халха-монгол, хальмаг хэлэнүүдтэ орходоо, буряад хэлэнэймнай хэлэ бэшэгэй алфавит, бэшэгэй дүримүүд тодорхойгоор, һайнаар зохёогдоһон гэхэдэ болохо. 1962 ондо буряад хэлэнэй бэшэгэй дүрим шэнэдхэгдэн гаргагдаһан гээшэ. Шэнэдхэгдэн гараһан дүримүүд бүхыдөө таарамжатайшье һаа, нэгэ зарим дутуу дундануудтай байшоо. Жэшээлхэдэ, ород хэлэнһээ абтаһан оройдоол 2-3 үгэнүүдтэ сохилтото аялгануудай орондо удаан аялгануудые бэшэнэ: база-бааза, эрэ-ээрэ, хор-хоор. Энэ гурбан үгэдэ тусхай дүрим үгэһэнэй хэрэггүй байгаа. Энэ дүримдэ һургуулинуудта ехэ олон алдуунуудые һурагшад гаргадаг. Абтаһан үгэ соо түргэн гү, али удаан аялганиие бэшэхын тула үндэһэн хэлэндэмнай иимэ омоним (дүрсөөрөө адли үгэ) байха гү, али үгы гү гэжэ мэдэхэ ёһотой. Хайшан гээд энээниие һуража мэдэхэб? Энэ дүрим дахажа, абтаһан ондоо үгэнүүдтэ удаан аялгануудые һурагшад бэшэжэ эхилээ (поочто, тоочко, стуул, стоол). Гадна баһа нэгэ абтаһан нэгэн-хоёр үгэдэ үлүү дүрим зохёогдоно: Россин, таксин (эндэ нэгэ «и»- гээр бэшэнэ). Баһа үшөө нэгэ дүрим тухай һанамжа байна. Буряад хэлэндэ хэлэнэй хойгуурхи «у» аялган бии: унаган, уһан. Абтаһан үгэнүүдтэ аман хэлэндэ дуулдаһан соонь энээнэй дунда «ү» абяа үзэг үгүүлхэ, бэшэхэ гэжэ һанагдана: клүүб (клүүбэй, клубай, клубһаа бэшэ), үтюг (үтюгэй, утюгай, утюгһаа бэшэ), минүүтэ (минута бэшэ). Мүнөө үедэ бэшэгэйнгээ нэгэ зарим дүримүүдые дахин шэнэдхэхээр болоо гэжэ һанагдана.