|
'''ЯгшасЯгшаа ба рагшас''' (ягшас < [[СамгардиМонгол бэшэг|саммо.б.]] ягшаа < {{lang-san}} yakṣa > паляар{{lang-pli}} yakkha, сингаалаар{{lang-sin}} яка; [[Хитад хэлэн|хи.]]{{lang-zho}} 夜叉 yèchā, 乞叉 yǐchā, 藥叉yàochā, 閱叉yuèchā; японоор{{lang-jpn}} 夜叉 yasha; мьянмаар{{lang-mya}} ba-lu; рагшас < [[Монгол бэшэг|мо.б.]] ragšas < [[Самгарди|сам.]]{{lang-san}} rakṣasa < rakṣas, ‘хорон’, ‘хоротон’ > сингаалаар{{lang-sin}} ракша (с); [[Хитад хэлэн|хи.]]{{lang-zho}} 羅刹 luóchà, 羅刹姿luóchàzī, 羅叉娑luóchàsuō, 阿落刹婆 āluòchàzī, 阿落迦婆āluòjiāzī) (заримдаа оройлсо үгэнүүд, заримдаа бэшэ) — [[мангад]], мяхашан, [[шолмос|ада шолмосой]] ниитэ нэрэ. Ондоо нэрэнүүд — [[Хитад{{lang-zho}} хэлэн|хи.]]шучигүй (速疾鬼 shùchīguǐ) ‘яарагша шолмос’, эгүйшэнь (惡鬼神 èguǐshēn) ‘хорото шолмос ба үхэдэл’, [[Самгарди|сам.]]{{lang-san}} палаада (palāda) ‘харшан’ < pala ‘мяхан’, [[Самгарди|сам.]]{{lang-san}} нишичара ‘һүниндөө хэсэгшэ’, [[Самгарди|сам.]]{{lang-san}} ятудхан ‘зайгуул’, [[Самгарди|сам.]]{{lang-san}} итаражана (итараджана) ‘ондоо хүнүүд’, [[Самгарди|сам.]]{{lang-san}} бунаяжана (пуньяджана) ‘арюун хүнүүд’.
Ригвээдэдэ ба Атһарвавээдэдэ гардагаар энэнь эртэнэй нэгэ үндэһэтэнэй нэрэ ажа. Хожомынь харгис түрэмгиигээр муу хойхорой нэрэ боложо мангас гэһэн удхата шэлжэжээ. Энэдхэг, түбэдТүбэд домогуудта хүн амитадай шуһа һородог, һэеэр хоол хэдэг, һүниин сагта амитанда хоро хүргэдэг. Эрэ рагшасые асари томо хара бэетэй, улаан үһэтэй, ногоон гү, али улаан галтай нюдэтэй, улаан хүзүүтэй, ута гартай, шуһан болоһон һоёотой, эбэртэй; эмыень ( [[Самгарди|сам.]]{{lang-san}} ягшини (якшини ), рагшасии (rākṣasī ); сингаалаар{{lang-sin}} якини; [[Хитад хэлэн|хи.]]{{lang-zho}} 羅刹私, 羅叉私, 羅刹斯, 羅刹女) һайхан зүһэтэйгээр дүрэлһэн байдаг. Мүн баһа Раавана (Rāvana) хаанай Шэрэ Ланкын харшан үндэһэн угсаатан, [[Энэдхэг]] ороной варварнуудбаарбарнууд. ▼Буддын шажанда ороһон найман ягшасягшаа — [[Намсарай]] гү, али [[Ошорваани]] хаанай мэдэлдэ орожо, Номой Һахюуһан байдаг. ▼
▲Ригвээдэдэ ба Атһарвавээдэдэ гардагаар энэнь эртэнэй нэгэ үндэһэтэнэй нэрэ ажа. Хожомынь харгис түрэмгиигээр муу хойхорой нэрэ боложо мангас гэһэн удхата шэлжэжээ. Энэдхэг, түбэд домогуудта хүн амитадай шуһа һородог, һэеэр хоол хэдэг, һүниин сагта амитанда хоро хүргэдэг. Эрэ рагшасые асари томо хара бэетэй, улаан үһэтэй, ногоон гү, али улаан галтай нюдэтэй, улаан хүзүүтэй, ута гартай, шуһан болоһон һоёотой, эбэртэй; эмыень ([[Самгарди|сам.]] якшини, rākṣasī; сингаалаар якини; [[Хитад хэлэн|хи.]] 羅刹私, 羅叉私, 羅刹斯, 羅刹女) һайхан зүһэтэйгээр дүрэлһэн байдаг. Мүн баһа Раавана (Rāvana) хаанай Шэрэ Ланкын харшан үндэһэн угсаатан, [[Энэдхэг]] ороной варварнууд.
▲Буддын шажанда ороһон найман ягшас — [[Намсарай]] гү, али [[Ошорваани]] хаанай мэдэлдэ орожо, Номой Һахюуһан байдаг.
<gallery>
Image:MathuraYaksa.jpg
== Янза ==
* Нишкантһака (niṣkaṇṭhaka), ‘хоолойгүй’ ягшасягшаа
* Фэйсин-ечаягшаа (飛行夜叉), ниидэдэг ягшасягшаа
== Мэдээжэ ягшаа рагшасууд ==
== Суута ягшас ба рагшас ==
'''Арбан рагшасии''' — [[Сагаан лёнхобо һудар]]та дурсагдаһан арбан рагшасии; тэдэ бүхэн ямар нэгэ Будда гү, али Бодисадатай хүлеэтэй, энэ Будда/Бодисадын үнгэрһэн бэелэл гэдэг:
# Ачалаа[[Ачал]] (Acalā, 無厭足) ‘садахаа мэдэхэгүй’ — [[Манжашэрэ]]тэй хүлеэтэй,
# Виламбаа (Vilambā) — [[Абида]]тай хүлеэтэй,
# КеэщинииКээшинии (Kēśinī), ‘ута үһэтэй’— [[Хамага Һайн]]тай хүлеэтэй,
# Кунтии — [[Арьяа-Баала]]тай хүлеэтэй,
# Куутадантии /Маалаакуутадантии (Kūṭadantī/Mālākūṭadantī) — [[Отошо]]той хүлеэтэй,
# Ламбаа (Lambā) — [[Шэгэмүни]]тэй хүлеэтэй,
# Маалаадһарии, ‘гүрлөөтэй’ <small>веноктойвенооктой</small>, — [[Майдари]]тай хүлеэтэй,
# Макутадантии (Makuṭadantī) — [[Бируузана]]тай хүлеэтэй,
# Пушпадантии (Puṣpadantī), ‘сэсэгтэй, угалзатай шүдэн‘, — Прабһуутараднатай (Prabhūtaratna) холбоотой,
# СарвасадаауёхаарииСарвасадаауджохаарии (Sarvasattvāujohārī), ‘хамаг амитадай һүлдын мүн шанар’ — [[Газарай Зүрхэн|Газарай Зүрхэтэй]]тэй хүлеэтэй.
Тэрээнһээ гадна, найман, арбан хоёр, 500 рагшасиинууд нэрлүүлэгдэдэг.
* Аймана, Шэрэ Ланкын доро түрэлтэн ягшасягшаа. Саб сагаан нюуртай, сагаан хасарай ба өргөнэйүргэнэй һахалтай, сагаан хубсаһатай, алаг (сагаан-улаан) тулгууртай.
* АлониАлани (陀羅那), ягшасягшаа
* Ананга, ‘бэегүй’, асуури, заримдаа ягшастаягшаада тоологдоно, Шэрэ Ланкада
* АпараажитаАпарааджита (Aparājita), ‘илагдашагүй’, ягшасягшаа
* АханьтоАханта-ечаягшаа (阿難陀夜叉), Сагаан Шүдэн нэрэтэй ягшасягшаа
* Бала-гири, Шэрэ Ланкада, үхибүүдые хорлодог эмэ шолмосууд. Тэдээндэ сагаан будаар, амтата зүйлнүүдээр, хэбэй бообоор, һүгөөр, зүгын балаар, дала модоной шэхэрээр бэлдэһэн үхибүүнэй дүрэһэ үргэдэг.
* Варанаада (Varanāda), мөөрэгшэ ягшасягшаа
* Гара-яка, Шэрэ Ланкада ▼* Галу-кумаара (Калу-кумара ), ‘Хара хан хүбүүн’, Шэрэ Ланкада 3 дүрэһэтэй, эхэнэрнүүдые үзэн ядагша. Тэрээндэ сагаан будаа, янзын карри, талханай модоной жэмэс, далайн ба дабһагүй уһанай загаһанай долоон зүйл үргэдэг. ▼* Гопалаа (Gopalā), ягшас ▼* Галу-ягшаа (Калу-яка ), ‘Хара ягшас’ягшаа’, сингаалай уг ВиджаяынВижаяын ба Кувени эмэ шолмосой хүбүүн, гарагай долоондо (бимба), муу ондо, муу һарада, һарын шэнэдэ түрэһэн. Хаб хара үнгэтэй, аймшагтай нюуртай, туйлай ехэ түхэреэн шэхэтэй, дүрбэн гартай, бэлхүүһэндээ кообронуудтай. Энэ ягшасягшаа толгойгоо үбдэлгэ, халуун, хэрхэ үбшэн, хотоодын үбшэн, хушханай ханяадан, һарынхиин цииклын эбдэлгэ, гариг үбшэн, муу зүүдэн, зохолоон хүргэдэг. ▼* Даха-ата-санния, 18 үбшэнэй шолмос, Шэрэ Ланкада ▼▲* Гара-ягшаа (Гара-яка ), Шэрэ Ланкада
* Ицзи-лоча-нюй (一髻羅刹女), ‘Нэгэ үһэнэй һоёотой эмэ рагшас’, ехэ далайда һуудаг ехэ рагшасай һамган. Шуһа үнэр абаад, һүниндөө 80.000 [[багцад]] ниидэхэ шадаха. ▼▲* Гопалаа (Gopalā), ягшасягшаа
* Каалака (Kālaka), шарин хүбүүн бисалгажа үедэ тэрээнэй толгойе ташаад абаба ягшас ▼*[[Гүвираа]] (Kubera), [[Намсарай]], эртэ сагай Энэдхэгтэ ягшаа
▲* Калу-кумара, ‘Хара хан хүбүүн’, Шэрэ Ланкада 3 дүрэһэтэй, эхэнэрнүүдые үзэн ядагша. Тэрээндэ сагаан будаа, янзын карри, талханай модоной жэмэс, далайн ба дабһагүй уһанай загаһанай долоон зүйл үргэдэг.
▲* Даха-ата-санния, 18 үбшэнэй шолмос, Шэрэ Ланкада
▲* Калу-яка, ‘Хара ягшас’, сингаалай уг Виджаяын ба Кувени эмэ шолмосой хүбүүн, гарагай долоондо (бимба), муу ондо, муу һарада, һарын шэнэдэ түрэһэн. Хаб хара үнгэтэй, аймшагтай нюуртай, туйлай ехэ түхэреэн шэхэтэй, дүрбэн гартай, бэлхүүһэндээ кообронуудтай. Энэ ягшас толгойгоо үбдэлгэ, халуун, хэрхэ үбшэн, хотоодын үбшэн, хушханай ханяадан, һарынхиин цииклын эбдэлгэ, гариг үбшэн, муу зүүдэн, зохолоон хүргэдэг.
▲* Ицзи- лочарагша- нюйнү (一髻羅刹女), ‘Нэгэ үһэнэй һоёотой эмэ рагшас’, ехэ далайда һуудаг ехэ рагшасай һамган. Шуһа үнэр абаад, һүниндөө 80.000 [[багцад]] ниидэхэ шадаха.
* Кумбһиира (Kumbhīra) — ‘матар’, ‘абарга могой-луу’. Ягшасай хаан, Буддын шажанда ороод, Номой Һахюуһан болобо. ▼▲* Каалака (Kālaka), шарин хүбүүн бисалгажа үедэ тэрээнэй толгойе ташаад абаба ягшасягшаа
* Мадана-яка, ‘шуналай ягшас’ ▼▲* Кумбһиира (Kumbhīra) — ‘матар’, ‘абарга могой-луу’. ЯгшасайЯгшаагай хаан, Буддын шажанда ороод, Номой Һахюуһан болобо.
* Манибадра (Maṇibhadra), намайн амбанай нэгэн, ягшасай хаан (аяншадай, наймаашадай үмэглэгшэ, магад, [[Намсарай]]н ондоо нэрэ) ▼* МатоуМаатуу-лочарагша (馬頭羅刹), морин толгойтой рагшас
▲* Мадана-ягшаа (Мадана-яка ), ‘шуналай ягшас’ягшаа’
* Матутачандии (Maṭutacaṇḍī), ‘хара шүдэн’, рагшасии ▼▲* Манибадра (Maṇibhadra), намайн амбанай нэгэн, ягшасайягшаагай хаан (аяншадай, наймаашадай үмэглэгшэ, магад, [[Намсарай]]н ондоо нэрэ)
* Махасона (Үхэһэдэй альба шүдхэр), Мала-яка, Мала-прета, Шэрэ Ланкада. 10 дүрэһэтэй, хүнэй бэетэй, шоно гү, али баабгай толгойтой, бодон гахайгаар ябадаг, ганса гараар заан гаргаха шадаха, булшан задарха тахал <small>([[холеэрэ]])</small>, шуһаар уруу һуулга <small>([[дизентерии]])</small> үргэдэг. Тэрээндэ амиды эрэ тахяа, хохимойдо шанаһан сагаан будаа хүргэдэг. ▼▲* Матутачандии (Maṭutacaṇḍī), ‘хара шүдэн’, рагшасии
* Мохини-якини, ‘Альбан, дура буляама эмэ ягшас’, Шэрэ Ланкада ▼▲* Махасона , (ҮхэһэдэйМала-ягшаа альба шүдхэр(Мала-яка), Мала- яка,бирэд (Мала-прета ), ‘Үхэһэдэй альба шүдхэр’, Шэрэ Ланкада. 10 дүрэһэтэй, хүнэй бэетэй, шоно гү, али баабгай толгойтой, бодон гахайгаар ябадаг, ганса гараар заан гаргаха шадаха, булшан задарха тахал <small>([[холеэрэ]])</small>, шуһаар уруу һуулга <small>([[дизентерии]])</small> үргэдэг. Тэрээндэ амиды эрэ тахяа, хохимойдо шанаһан сагаан будаа хүргэдэг.
* Ниррити (Nirṛti), рагшасай хаадай нэгэн ▼▲* Мохини-ягшини (Мохини-якини ), ‘Альбан, дура буляама эмэ ягшас’ягшаа’, Шэрэ Ланкада
* Пааньчика (Pāñcika), найман ехэ ягшасай гурбадахи, Хааритиин (Hāritī) эрэнь. ▼▲* Ниррити (Nirṛti), рагшасай хаадай нэгэн
* Праламбаа (Pralambā), рагшасии. ▼*[[Ошорваани]] (Vajrapāni), эртэ сагай Энэдхэгтэ ягшаа
* Пуурнабадра (Pūrṇabhadra), найман ягшас амбанай нэгэн ▼▲* Пааньчика (Pāñcika), найман ехэ ягшасайягшаагай гурбадахи, Хааритиин (Hāritī) эрэнь.
* Пуурнака (Pūrṇaka), ‘дүүрэн’, ягшас ▼▲* Праламбаа (Pralambā), рагшасии.
* Пушпаахара (Puṣpāhara), ‘сэсэг зулгаагша’, ‘сэсэг эдигшэ’, ягшас ▼▲* Пуурнабадра (Pūrṇabhadra), найман ягшасягшаа амбанай нэгэн
* Саньжана (Sañjana), ‘түгэдөөр илаһан’, ягшасай хаан ▼▲* Пуурнака (Pūrṇaka), ‘дүүрэн’, ягшасягшаа
* Саньжая-ваьраати (Sañjaya-vairāṭi), ягшасай хаан ▼▲* Пушпаахара (Puṣpāhara), ‘сэсэг зулгаагша’, ‘сэсэг эдигшэ’, ягшасягшаа
* Сарвасаттваауёхаарии (Sarvasattvāujohārī), ‘хамаг амитадай һүлдын мүн шанар’, рагшасии ▼▲* СаньжанаСаньджана (Sañjana), ‘түгэдөөр илаһан’, ягшасайягшаагай хаан
* Сударщана (Sudarśana), ‘гоё һайхан’, ягшас ▼▲* СаньжаяСаньджая- ваьраативайраати (Sañjaya-vairāṭi), ягшасайягшаагай хаан
* Суурья, ‘наран’, наранай засаг баригша ягшас ▼▲* СарвасаттваауёхаарииСарвасадаауджохаарии (Sarvasattvāujohārī), ‘хамаг амитадай һүлдын мүн шанар’, рагшасии
* Рудһираахаара (Rudhirāhāra), ягшас ▼▲* СударщанаСударсан (Sudarśana), ‘гоё һайхан’, ягшасягшаа
* Тота-яка, ‘Эрье Шадарай ягшас’, Шэрэ Ланкада
▲* Сүрьеэ Суурья(Sūryya), ‘наран’, наранай засаг баригша ягшасягшаа
* Уяньзу (無厭足), ‘садахаа мэдэхэгүй’, рагшасии, 無厭足 Insatiable, name of a rākṣasī, v. 十羅刹女.
▲* Рудһираахаара (Rudhirāhāra), ягшасягшаа
* Харикеща (Harikeśa), ‘шара үһэтэй’, ягшас ▼*Талана (陀羅那), ягшаа
* Хааритии (Hāritī)/Арити (Ariti), , ‘дура буляаһан’, ‘сарюун’; ‘харша’; ‘хара ногоон’, ‘шара’ г. м.; рагшасай эхэ ([[Хитад хэлэн|хи.]] 鬼子母神 guǐzǐmǔshēn), Ражагриха хотын үхибүүд эдихэ тангаригтай рагшасии. Будда тэрээниие эхэнэрнүүдэй хиидэй һахюуһан болгобо. Тэрэ нэгэ үхибүүн баринхай, нэгэ үхибүүн хажууда байдаг. Хааритиида үхибүүд, үхибүүдэй бэеын элүүр мүргэдэг. ▼*Тота-ягшаа Хири(Тота-яка/Рири-яка (Шуһата ягшас), 7‘Эрье дүрэһэтэйШадарай ягшаа’, Шэрэ Ланкада
▲* ХарикещаХарикэша (Harikeśa), ‘шара үһэтэй’, ягшасягшаа
* Хуниян-яка/Суниян, Шэрэ Ланкада — ада шолмосой эльбэ жадхатай, холбоотой ягшас, [[бэрид]]эй хаан. Тэрэ сагаан арһатай, һоёотой, найман нэрэтэй, арбан дүрэһэтэй, арбан хоёр һамгатай. Сагаан морёор ябадаг, кообронуудаар орёоһон, һэлмэ, хоёр һэрээ таяг, галтай шанагаар зэбсэглэгдэһэн. Зосоохи үбшэнүүд, бөөлжэһөө хүрэлгэ, шүрбэһөө таталга, үригүй байлга хүргэдэг, хээлитэйе хорлодог. ▼▲* Хааритии (Hāritī)/Арити (Ariti) , , ‘дура буляаһан’, ‘сарюун’; ‘харша’; ‘хара ногоон’, ‘шара’ г. м.; рагшасай эхэ ( [[Хитад{{lang-zho}} хэлэн|хи.]]Гүйзымуушэнь 鬼子母神 guǐzǐmǔshēn), РажагрихаРанзагриха хотын үхибүүд эдихэ тангаригтай рагшасии. Будда тэрээниие эхэнэрнүүдэй хиидэй һахюуһан болгобо. Тэрэ нэгэ үхибүүн баринхай, нэгэ үхибүүн хажууда байдаг. Хааритиида үхибүүд, үхибүүдэй бэеын элүүр мүргэдэг.
* Чуулака, Чууда (Cūlaka, Cūḍa), найман ягшасай нэгэн, ▼*Хири-ягшаа/Рири-ягшаа (Хири-яка/Рири-яка), Шуһата ягшаа, 7 дүрһэтэй, Шэрэ Ланкада
* Щатакри (Śatakri), ягшас амбанай нэгэн ▼▲* Хуниян-ягшаа/Суниян, (Хуниян-яка/Суниян ,) Шэрэ Ланкада — ада шолмосой эльбэ жадхатай, холбоотой ягшасягшаа, [[бэрид]]эй хаан. Тэрэ сагаан арһатай, һоёотой, найман нэрэтэй, арбан дүрэһэтэй, арбан хоёр һамгатай. Сагаан морёор ябадаг, кообронуудаар орёоһон, һэлмэ, хоёр һэрээ таяг, галтай шанагаар зэбсэглэгдэһэн. Зосоохи үбшэнүүд, бөөлжэһөө хүрэлгэ, шүрбэһөө таталга, үригүй байлга хүргэдэг, хээлитэйе хорлодог.
▲* Чуулака, Чууда (Cūlaka, Cūḍa), найман ягшасайягшаагай нэгэн,
▲* ЩатакриШатакри (Śatakri), ягшасягшаа амбанай нэгэн
== Уг узуур ==
* {{en icon}} Southill W. E., Hodous B. A. A dictionary of Chinese Buddhist Terms. Taipei, 1972.
* {{ru icon}} Краснодембская Н. Г. Будда, боги, люди и демоны. Спб., 2003
* {{ru icon}} Мифологический словарь, М., 1991
* {{mn icon}} Монгол хэлний харь үгийн толь. УБ, 1997
== ХараМүн үзэхэ ==
* [[Асуури]]
* [[Намсарай]]
* [[Ошорваани]]
{{stub}}
[[Category:Буддын шажан]]
[[Category:Буддын шажанай домог үльгэр]]
[[Category:Энэдхэгэй домог үльгэр]]
[[de:Yaksha]]
|
