Тамчын дасан

Тамчын дасан (Даша Гандан Даржалинг, түбэдөөр བཀྲ་ཤིས་དགའ་ལྡན་རྡོ་རྗེ་་གླིང) 1741 ондо байгуулагдаhан түүхэтэй. Энэ түбэд нэрэhээ гадна – Хүлүүн–Нуурай, Хамбын гээд мэдээжэ hэн, үшөө саашадаа Галуута нуурай дасан гээд нэрлэгдэдэг байhан түүхэтэй.

Тамчын дасан
Чам һайндэр, 1890 он тухай
Нэрэ
Нэрэ	བཀྲ་ཤིས་དགའ་ལྡན་རྡོ་རྗེ་་གླིང
Буряад нэрэ	Даша Гандан Даржалинг
Мэдээсэл
Шажанай ёһон	Гэлүг
Байгуулһан	1741, 1990
Хаагдаһан	1938
Байгуулагша(д)	Ахалдийн Жинбэ
Улас	Буряад, Сэлэнгын аймаг

Тамчиин дасанай сахюусан – Балдан Лхама бурхан. Ямар үгэhөө энэ дасанай нэрэ бии болоhон бэ? Энэмнай иимэ удхатай: «буддын шажанай зиндаагай оршодог, ажаhуудаг газар».

Түүхэ

1809 онhоо 1930 болотор энэ дасанда Зүүн Сибириин буддын шажанай Бандида Хамба ламын ордон байhан юм.

Эгээ ехэ болохо Согшин дуганhаа гадна 1889 оной баримтануудаар, Тамчын талада 17 ехэ ба бага дуганууд оршодог байгаа. Иимэ ламанарай гэр байрануудтай, барилгануудтай ехэ бүридэмэл дасанай аймаг байhан юм.

Түүхын хуудаhануудые иража харахада, Тамчын дасан нүүгөө дасануудтаа ороходоо, эгээл аймшагтай гашуудал, зоболон даража гараhан. Юундэб гэхэдэ, энэ дасамнай өөрынгөө байдалаар, hуудалаар сагайнгаа оршондо онсо hуури эзэлдэг байhан гээшэ.

Ямар хайра гамгүйгөөр сагнай иимэ гайхамшагта дасанай барилгануудые, ордонгуудые hандаагаа гээшэб!

Ламанарай хамалганда орожо, дасанай хаагдахада. Бүхы хэрэгсэлнүүдынь, барааниинь хулгайда абтаhан юм. Энэ ушар тухай «Байгалай шадархи ажабайдал» гэhэн сонин иигэжэ дуулгана: «Августын 26-да Лавровай ударидалга доро анархистнар дасан hандааба.Хулгайшад хоёр машинаар ерэжэ, бүабаха юумыень хулгайлаад ябашаhан байгаа. Мүн тэдэнэр ламанарай хубсаhа хунар, дэгэлыень жэрхэнгүйгөөр абаад, үгы болоhон юм. Тиин бүхы хулгайлhан зөөринь хоёр сая түхэриг болобо».

1938 ондо Тамчын дасанай хаагдаhанай hүүлээр, нүгөө бүтэн үлэhэн дасанай байранууд элдэб юумэндэ хэрэглэгдэдэг байhан юм.

Мүнөө дээрээ бүхы түүхын бэрхэшээлнүүдые добан гараhан Согшин ба Шойро гэжэ хоёр дуган үлэhэн байна.

Хамалганай hүүлээр түүхын гашуудалта баримтаар зарим байрануууд соонь ГУЛАГ – БАМЛАГ гэhэн түрмэ байгуулагдаа. Тэрэ сагай байдал тухай наhатай зоной хөөрөөн, түүхын баримтанууд ехэ анхарал татана. Согшин дуганда Наушка хүрэтэр түмэр харгы барижа байhан түрмэдэ hуугшад ажаhуудаг байгаа.

Чам һайндэр, 1890 он тухай

Шойро гэжэ дуган 1861 ондо байгуулагдаhан юм. Түрмэдэ hуугшадай дурсалгануудаар Шойро эмнэлгын газар байhан ха. Yдэр бүри хэды хүн наhа бараха, хэды олон нүгшэhэн хүнүүдэй бэенүүдые энэ эмнэлгын байраhаа гаргадаг байгаа гээшэб…», - гэжэ тэдэнэр hанана. Hүүлээрнь эндэ шубуудай байра болгоhон гээшэ. Энээн тухай 1954 оной баримтанууд иигэжэ дуулгана: «Шойро хадаа Галуута Нуурай шубуудай байрын үртөө үйлэдбэриин газар болгогдоhон байна… Тэрэ шубуудай байрлаха, үндэгэлхэ зүб гуримшуулгада тааранагүй, тиимэhээ хоёрдохи дабхарыень абажа, ханыень буулгаха хэрэгтэй…». Зүгөөр иимэ юумэн болоогүй. 2001 ондо энэ дуганай байгуулагдаhаар 140 жэл болохо hэн, тиин 1990 оной ноябриин 26-да дахин шэнээр hүзэлэгшэдтэ Шойрын үүдэн нээгдэhэн байна.

БАМЛАГта hуугшадай дурсалгануудаар нүгөөдэ дуган сонь адуун hүрэгэй байра байгаа. Түрмэдэ hуугшад буддын шажанай номуудые галдахаяа загнадаг hэн, зүгөөр тэдэнь шатажа үгэдэггүй, нуурта хаяхадань шэнгэдэггүй бэлэй. Буддын шажан шанга, тэрэ хадаа «галл соошье шатахагүй, уhансоошье шэнгэхэгүй».

1948 ондо дугануудай нэгыень аймагай ударигшадай мэдэлээр тэндэхи үйлэдбэриин комбинадта түлеэ болгожо үгтөө.

1956 ондо Тамчын дасан Улаан Yдэ хото руу зөөхэ гэhэн асуудал табигдаа. 1070-аад онуудай эхиндэ тус дасан үшөө. Хоёр, Аюуша ба Диваажин, гэжэ дугаануудаа алдана. Диваажан дуганиие Дээрэ Нарhатын музейдэ зөөhэн юм. Энэнь мүнөөшье болотор тус музейдэ байдаг.

1923 ондо Тамчын дасанда А.П. Баранников аяншалхадаа, Аюуша дуган тухай иигэжэ дуулгаhан байна: «1841 ондо Аюуша дуган бодхогдоо. Энээниие бүтэн үлэhэн фото зурагууд гэршэлнэ». 1973 оной мартын 7-до энэ дуган Новосибирск түүхын музейдэ дамжуулагдаhан байна. Абаашагдаhан дуган хорёод жэлэй туршада хэрэглэмжэгүйгөөр хэбтэжэ, тэндээ шэнэлэгдээгүй түүхэтэй. 1992 ондо Тамчын дасанай нээгдэhэнэй hүүлээр, тэрэ Новосибирск хотоhоо бусаагдаhан юм. 1996 оной ноябриин 1-дэ Аюуша дуганай шэнэ байра арамнайлагдаhан байна.

Энээнhээ урда, 1990 ондо «Алтан Сэргэ» гэhэн бугын шулуун бусагдаhан түүхэтэй. Тамчын дасанда ерэhэн hүзэгшэдтэ Согшин дуганай хажууда бахана харагдадаг hэн. Зүгөөр ямар шулуун байhыень нэгэшье хүн мэдэггүй hэн. Шойро дуганай hандаргагдаhан байрын хажууда 1989 оной сетябрь hарада энэмнай ологдоhон гээшэ. «Алтан Сэргэ» хадаа «ЦАМ» hайндэрэй таhаршагүй хубинь болоно. Энэ шулуун 12 хубида хахалагдаhан байна. Тэрэниие шэнэлэн хубилгахын тула Эрмитаж музейhээ мэргэжэлтэд ерэhэн гээшэ.

1990 оной августын 15-да «Алтан Сэргэ» урид байгша газар дээрэнь табилга болоо… Шулуун бахана дээрэ ниидэжэ байhан буганууд зурагданхай. Бугануудай толгойнуудыень 5-6 hалаануудтай эбэр гоёоно. Дээдэ буландань дүхэриг «Бугын шулуун» хадаа манай галабай урда үеын археологиин гайхамшагта хүшөө. Мэргэжэлтэдэй hанамжаар, энээнэй наhан 3300 жэл шахуу болоно. XVII- XVIII зуун жэлдэ «Алтан Сэргэ» Согшин дуганай урда тогтоогдоhон.

Түүхын баримтануудhаа ба наhатай зоной дурсалгануудhаа урда үеын түүхэ мэдэжэ абахадаа, мүнөөдэрэйнгөө ажабайдалтай зэргэсүүлжэ үзэнэбди…