Ажаүйлэдбэриин хубисхал: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

Зосоохинь усадхагдаа Зосоохинь нэмэгдээ
Elvonudinium (зүбшэн хэлсэлгэ | Хубита)
Заһабариин тодорхойлон бэшэлгэ үгы
Elvonudinium (зүбшэн хэлсэлгэ | Хубита)
Заһабариин тодорхойлон бэшэлгэ үгы
1 мүр:
[[File:William Bell Scott - Iron and Coal.jpg|thumb|thumb|[[Уильям Белл Скотт]] ''Түмэр ба нүүрһэн'', 1855–1860]]
'''Ажаүйлэдбэриин хубисхал''' ({{lang-en|Industrial Revolution}}) гэжэ [[18 зуун|18-р зуунһаа]] [[19 зуун|19-р зуунай]] хоорондо [[автоматизаци|автоматизацилһан үйлэдбэринүүд]] амидаралда нэбтэржэ [[ажаүйлэдбэри]]да гараһан томоохон дэбшэл, түүнтэй холбогдон гараһан ниигэмэй бүридэлэй хубилалта хэлэнэ. [[Оршон үе]]ын хөшгийг нээһэн үйлэ ябадал гэгдэдэг. Һүүлшын жэлнүүдтэ "[[ажаүйлэдбэрижэлгэ]]" (индустриализацилга) гэдэг нэрэ томьёое ашаглахань олон болоһон.
 
== Юрэнхы ойлголто ==
[[File:William Bell Scott - Iron and Coal.jpg|thumb|thumb|[[Уильям Белл Скотт]] ''Түмэр ба нүүрһэн'', 1855–1860]]
"Ажаүйлэдбэриин хубисхал" гэдэг үгые анха [[1837]] ондо [[Луи Огюст Бланки]] хэрэглэһэн бүгөөд [[1844 он]]до [[Фридрих Энгельс]] бүтээлдээ дуридаһанаар дэлгэрбэ. 1760-аад онһоо 1830-аад ондо [[Англи]]да гараһан ажаүйлэдбэриин дэбшэлые зааһан нэрэ томьёо байһан бүгөөд уламаар хүгжэлэй үе шатанай онолой нэгэ эд эсиинь боложо, Англиһаа эхилэн [[Бельги]], [[Франци]], [[АНУ]], [[Германи]] зэрэг уласуудта гаража, оршон үежэхэ шатандаа ороһон гэжэ үзэдэг.
 
Ажаүйлэдбэриин хубисхал Англиһаа эхилһэн гол шалтагаануудаар түүхэй эдэй маша ехэ баялиг, мүн маша ехэ хүн зон бүхы [[заха зээл]] болохо [[колони]]нуудые эзэлһэн, мүн [[Пуританай хубисхал]], [[нэрэ түрын хубисхал]] зэрэгэй үрэ дүндэ бии болоһон [[ниигэм]], [[улас түрэ]], эдэй засагай оршон нүхэсэл, [[Англиин хүдөө ажахын хубисхал|хүдөө ажахын хубисхалай]] үрэ дүндэ һуларһан [[ажаллаха хүсэн]] зэрэгые дуридажа болоно.
[[1763 он]]до [[Парисай хэрээ (1763 он)|Парисай хэрээ]] байгуулагдан [[долоон жэлэй дайн]] дууһагабари болоһоноор Англинь Америка, [[Энэдхэг]]тэ Франциһаа дабуу талатай боложо, дэлхэйдэ тэргүүлхэ байра һууриие эзэлхэ болоо.
 
== Үрнэл ==
=== Нэхэмэл, ээрэмэлэй машинын технологи ===
{{Multiple image|align=right|direction=vertical|width=150
|image1=Waterframe.jpg
|alt1=refer to caption
|caption1=Уһаар ажалладаг ээрэмэлэй машина
|image2=Maquina vapor Watt ETSIIM.jpg
|alt2=
|caption2=Ваттын шинэчлэн сайжруулсан уурын хөдөлгүүр
|image3=
|alt3=
|caption3=
}}
[[1733 он]]до [[Джон Кей]] [[нэхэмэлэй машина|нэхэмэлэй машинын]] нэгэ хэһэг болохо [[холхигшо|холхигшые]] («челнокые») һайжаруулан [[ниидэдэг холхигшо|ниидэдэг холхигшые]] бии болгоһоноор нэхэмэлэй машинын хурдан шангаар ехэдхэһэн байна. Иимэ нэхэмэл бүтээгдэхүүнэй үйлэдбэрилэл нэмэгдэхын хэрээр хуушанай [[ээрүүл]] ашаглаһан ээрэмэлэй үйлэдбэрилэлынь хэрэгсээе хангажа диилэхэгүй болобо. [[1764 он]]до [[Джеймс Харгривс]] «[[Ээрэгшэ Дженни]]» машиные зохёон бүтээһэниинь нэгэ доро 8 ээрүүлэндэ утаһан ээрэхэ шадабаритай (хожом һайжаруулан 16 болгоһон), олон тэнхэлэгтэ машина байгаа.
 
[[1769 он]]до [[Ричард Аркрайт]] [[уһаар ажалладаг ээрэмэлэй машина]] зохёон бүтээһэниинь айлын гэртэ багтамгүй абарга эдһээ гадана олон хүнэй хүсэн шаардагдадаг, тэрэ хэрээрээ бүтээмжэ маша үндэртэй эд байба. Иимэ хэдэн зуун ажалтантай ээрэмэлэй үйлэдбэринүүд байгуулагдажа эхилбэ. Гэбэшье уһаар ажалладаг ээрэмэлэй машинын автор Аркрайт бэшэ, Джон Кей байгаа.
 
Гэхэдээ ээрэгшэ Дженнигээр ээрэһэн утаһан нарин болобош таһархадаа амархан, Аркрайтай машинаар ээрэһэн утаһан бэхи болобошье бүдүүн байгаа. Энэ асуудалые [[Сэмюэл Кромптон]] [[Ээрэгшэ лууһан]] машинаараа [[1779 он]]до шиидэһэн юм ([[Адуу]], [[элжэгэн]]эй [[эрлииз]] [[лууһан]]иинь тэдэгээрэй һайн талые абажа түрэдэг тула тиигэжэ нэрэлбэ).
 
=== Түмэрлигэй технологи ===
[[Түмэрлигэй үйлэдбэрилэл]]эйнь хуушанай технологи болохо, Англида хобор байдаг [[модоной нүүрһэн]] ашаглан гаргажа абадаг байһан тула 16-р зуунһаа эхитэй үндэр хэрэгсээе хангажа диилэхэгүй байгаа.
 
18-р зуунда [[Авраам Дерби]] Англида элбэг байдаг [[шулуун нүүрһэн|шулуун нүүрһые]] [[кокс]]жуулжа [[түмэр]] гарган абаха аргые нээһэнээр байдал огто өөр болобо.
 
=== Хүдэлгүүрэй нээлтэ ===
Шулуун нүүрһэн олборлолто нэмэгдэхын хэрээр [[нүүрһэнэй уурхай]]да [[гүнэй уһан|гүнэй уһые]] зайлуулха асуудал бодожо ерэбэ. Үүные шэдэхын тулада [[1712 он]]до [[Томас Ньюкомен]] [[ууралай хүдэлгүүр]] ашаглаһан [[шахуурга]] бүтээбэ.
 
{{1000 үгүүлэл}}