Монгол: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа
Зосоохинь усадхагдаа Зосоохинь нэмэгдээ
Перенаправление на Говно |
м revert (vandalism) |
||
1 мүр:
<table border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" align="right" style="margin-left:0.5em;" width="300px">
<caption><font size="+1">'''Монгол Улас''' <br /> '''Монгол улс'''</font></caption>
<tr>
<td align="center" colspan="2">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="10" style="background:#e8e8e8;">
<tr>
<td align="left" width="150px">
[[File:Flag of Mongolia.svg|150px|Түрын туг]]
</td>
<td align="left" width="150px">
[[File:State emblem of Mongolia.svg|150px]]
</td>
</tr>
<tr>
<td align="center" width="150px">
[[Монгол түрын туг|Түрын туг]]
</td><td align="left" width="150px">
[[Монгол эзэн хаанай гэр бүлын һүлдэ|Хаанай гэр бүлын һүлдэ]]</td>
</tr>
</table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan=2 align="center" width="140px">
[[File:Mongolia (orthographic projection).svg|250px|Монгол байра]]
</td></tr>
<tr><td width="150px">[[Албан ёһоной хэлэн]]</td><td>[[Монгол хэлэн]]</td></tr>
<tr><td width="150px">[[Ниислэл хото]]</td> <td>[[Улаан-Баатар]]</td></tr>
<tr><td width="150px">[[Ниислэлэй оршохо газарзүйн солбилсол]] </td> <td>46°49′ N, 104°00' E</td></tr>
<!-- <tr><td width="150px">[[Түрын тэргүүн|Эзэн хаан]]</td> <td>[[???]]</td></tr>
<tr><td width="150px">[[Юрэнхы һайд]]</td> <td>[[???]]</td></tr> -->
<tr><td width="150px">[[Газар нютагай хэмжээ]]<br /> - Бүгэдэ<br /> - ??%</td><td>[[Газар нютагай хэмжээгээрээ|Дэлхэйдэ 18-рта]]<br /> 1 564 116 квадратна километр <br /> 0.6%</td></tr>
<tr><td width="150px">[[Хүн ама]]<br /> - Бүгэдэ (2009)<br /> - [[Хүн аманай нягтарал]]</td><td>[[Улас оронуудай хүн ама|дэлхэйдэ 140]]<br /> 2 736 800<br /> 1.7/км² </td></tr>
<tr><td width="150px">[[Тусгаар тогтонол]]
<br /> - </td>
<!-- <td> [[Бурхадай домог]]то үндэһэлэбэл,
<br />[[2-дугаар һарын 11]], [[660 он]]</td></tr>
<tr><td width="150px">[[Мүнгэнэй нэгэжэ]]</td><td>Эн (JPY)</td></tr> -->
<tr><td width="150px">[[Сагай бүһэ]]</td><td>[[Гринвичэй сагай бүһэ]]һээ +9 </td></tr>
<tr><td width="150px">[[Уласай нэрын тоо]]</td><td>MN</td></tr>
<tr><td width="150px">[[Утаһанай тоо]]</td><td>976</td></tr>
</table>
'''Монгол Улас''' энэ [[Зүүн Ази|Зүүн]] болон [[Түб Ази|Түб]] [[Ази]]да ородог улас юм. Хойто талаараа [[Ородой Холбооной Улас|ОХУ]], бусад талаараа [[Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Улас|БНХАУ]]-тай хиллэдэг, баруун зүгтэ [[Казахстан]]тай ойро (хилын сэгүүд 38 километр зайтай) байрладаг. [[Ниислэл]] болон хамагын томо хотонь ниитэ хүн амын 40 оршом хубиинь оршон һуудаг [[Улаан Баатар]]. Улас түрын засаглалай хэлбэрын хубида нэгэ танхимда парламенттай [[бүгэдэ найрамдаха улас]] болоно.
Монгол үндэһэтэн (95%), [[Казах]] (3.9%), [[Тува]] арад түмэнһөө бүридхэжэ 2.75 сая (миллион) хүн аматай. Монгол улас [[далайд гарцгүй улс|далайда гарсагүй]] бүгэдэ [[Шарын шашин|Бурханай шажан]] диилэнхэй хүн амын шүтэлэг юм. Газар нютагай хэмжээгээр дэлхэйн 19-дэхи һуурида байна, 1,564,116 дүрбэлжэн километр нютагынь дунджаар далайн хэмжээнһээ дээшэ 1,580 метр үндэртэ үргэгдэһэн байдаг. Нютагай ехэнхинь [[тала]], [[хээрэ]] бүгэдэ хойто болон баруун талаар [[Алтайн нуруу|Алтай]], [[Хангайн нуруу|Хангай]], [[Хэнтэйн нуруу|Хэнтэй]] нюруунууд, бусад салбар ууланууд һунан тогтоһон, урда талада [[гоби]] зонхилно. [[Хөдөө аж ахуй]]н салбарт бэлчээрийн [[мал аж ахуй]] эрхэлдэг, мөн гол мөрнүүдийн ай сав газруудаар [[улаан буудай]], [[хүнсний ногоо]] голчлон тариалдаг. [[Нүүрс]], [[төмөр|төмрийн хүдэр]], [[зэс]] зэрэг ашигт малтмал баялаг.
Монгол орноос [[Палеонтологи|эртний шим судлалын]] олдвор арвин олддог. Евразийн нүүдэлчдийн анхны төрт улас гэж алдаршсан [[Хүннү]] НТӨ 209 онд Монгол оронд төвлөн байгуулагдаж байв. Түүнээс хойш [[Түрэг]] болон өвөг Монгол хэлтэй олон улс ээлжлэн оршин байсан бөгөөд 13-р зууны эхээр тархай Монгол аймгуудыг [[Чингис хаан]] нэгтгэж [[Их Монгол Улс]] байгуулагдсан. 1234 онд [[Өгэдэй хаан]] залгамжилж, хожим нь 1279 онд Чингис хааны ач [[Хубилай хаан]] [[Юань улс]]ыг Хятадад төвлөн байгуулсан байна. Юань улс унасны дараа XIV зууны үеэс Монголчууд Цагаан хэрэмнээс хойших орондоо дотооддоо дайн самуунтай бага хаадын үеийг туулжээ. 1604-1634 онд хаан суусан [[Лигдэн хаан]] [[Манж үндэстэн|Манжуудын]] эсрэг Монголчуудыг дахин нэгтгэхийг оролдсон боловч түүний нас барсны дараагаар [[Манж Чин гүрэн|Чин улсын]] эрхшээлд цувран орцгоосон. 1911 онд [[Манж Чин гүрэн|Чин гүрэн]] нурах нь тодорхой болсноор Монголчууд тусгаар тогтнолоо зарлан тунхаглаж [[Богд хаан]]т Монгол улс байгуулагдсан ч [[Ардын хувьсгал|1921]] он хүртэл бүрнээр тусгаар тогтнож чадаагүй. 1945 онд ЗХУ-аас бусад гадаадын улсуудаар хүлээн зөвшөөрөгдөж, 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ]]-ын гишүүн, [[бүрэн эрхт улс]] болсон. 1924 оны үндсэн хуулиар [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] нэртэй болж, [[ЗСБНХУ]]-ын нөлөөгөөр [[коммунист|эв хамт]] улс төрийн дэглэм, [[социализм|нийгэм журмын]] эдийн засгаар замнасан. 1990 онд бусад [[социализм|социалист]] улсуудын адил [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, [[зах зээлийн эдийн засаг]]т шилжсэн.
== Түүхэ ==
{{main|Монголын түүхэ}}
=== Эрт үе ===
[[File:Premongol.png|thumbnail|left|150px|[[Еврази]], [[1200]] оны үед]]
Эрт дээр үеэс өнөөгийн Монгол улсад бэлчээрийн нүүдэлчид амьдарч байсан ба хааяа нэгдэж томоохон улс гүрнүүдийг байгуулж байжээ. Эдгээрээс анхных нь болох [[Хүннү гүрэн]] нь МЭӨ 209 онд [[Модун шаньюй]]гаар удирдуулан төрт улс үүсгэсэн юм. Энэ гүрэн нь богино хугацааны дотор [[Цинь улс]]ад аюул учруулсан хамгийн гол хүчин болж, улмаар [[Цагаан хэрэм]] баригдах шалтгаан нь болсон. Цагаан хэрэм нь өөрөө жанжин [[Мэнь Тиан]]ы үед 300,000 цэргээр хамгаалагдаж байв. Хүннүгийн дараа [[Сяньби]], [[Жужан улс]], [[Муюн]], [[Тоба]] зэрэг эртний Монголчуудын байгуулсан улсууд оршиж явсаар 6-р зуунд [[Түрэгийн эзэнт гүрэн|Түрэгүүдэд дарагдаж]], 8-р зууны үед Уйгурууд залгамжлан улс байгуулж, түүний дараа [[Кидан]]ууд залгамжилсан байна. 10-р зуунаас эхлэн зэрэгцсэн олон аймгууд байгуулагдсан бөгөөд, 1182-1206 онуудад Чингис хааны [[Хамаг Монгол]]ын ханлигт бүгд нэгтгэгдэж, Их Монгол Улс байгуулагдсан.
=== Эзэнт гүрэн ===
[[Файл:Mongol Empire map.gif|thumbnail|right|175px|Монголын эзэнт гүрэн]]
Монгол Улсын түүхэн дэх хамгийн хүчирхэг байсан үе бол [[Чингис хаан]] [[1206]] онд Монголын овог, аймгуудыг нэгтгэн [[Их Монгол Улс]]ыг байгуулж, [[Ази]], [[Европ]]ын орнуудыг цэргийн хүчээр байлдан дагуулсан явдал юм. Чингис хааны залгамжлагч хаад үргэлжлүүлэн аян дайн үүсгэж, нутгаа тэлснээр дэлхийн түүхэнд хамгийн уудам газар нутагт (33,000,000 ам дөрвөлжин километр) [[Монголын эзэнт гүрэн]] хэмээн тодоор тэмдэглэгдсэн. Монголчуудын аян дайн өрнө зүгт [[Адриатын тэнгис]], [[Мамлук]], дорнодод [[Япон]], өмнөдөд Филиппиний [[Ява арал]] хүрчээ.<ref name="EarthRule">http://www.hostkingdom.net/earthrul.html</ref>Монголын эзэнт гүрний Цагаадай Алтан ордны улс нь торгоны зам дагуу оршиж дэлхийн худалдааны гол төв болж тухайн үед оршин тогтнож байсан газар нутагтаа олон хот суурин бий болгосон.Тэр үед хятадын луужин шаазан зэрэг томоохон нээлтүүд бий болсон.Иймээс Монголчууд дэлхийн хөгжилд маш том хувь нэмэр оруулсан Гэвч [[14-р зуун|14-р зууны]] дунд үеэс дотоодын зөрчил тэмцэл, гадны бодлого, явуулга нь Монглын эзэнт гүрэн, Юан улсыг задлан бутаргаж, бусдын эрхшээлд ороход хүргэсэн.
=== Манжын эрхшээлд ===
[[File:BogdKhan.jpg|thumbnail|right|200px|Наймдугаар Жибзундамба Хутагт]]
[[17-р зуун]]ы үеэс [[Манж угсаатан|Манжууд]] зүүн Азид хүчирхэгжиж эхэлсэн юм. [[1636]] онд [[Алтан ургийн]] сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] өөд болсноор [[Өвөр Монгол]]ыг эрхэндээ оруулж, [[1691]] онд [[Халх|Халхууд]] дагаар орсон юм. Ингэснээр [[Ойрад]]аас бусад Монголчууд [[Манж Чин улс|Манж Чин Улсын]] бүрэлдэхүүнд оржээ. 1696 онд Манжийн түрэмгийлэлд [[Галдан]] хаан ялагдан нас барсан ч 1755 он хүртэл [[Зүүн гарын хаант улс]] тусгаар байсан. Ихэнх түүхчид Монголчууд 1691 онд Манжийн дарлалд орсон гэж үздэг боловч энэ нь эргэлзээтэй ойлголт юм. Учир нь одоогийн баруун Монгол буюу Ойрадууд тэр үед тусгаар улсын шинжээ хадгалж оршин байсан бөгөөд 1758 онд хүртэл энэ байдлаа хадгалж байсан гэж үзэж үндэстэй юм. 1636 онд Өвөр Монгол, 1691 онд Ар Монгол, 1755 онд Баруун Монгол Манжид эзлэгдсэн гэж үзвэл илүү зохистой мэт. Манжийн үеийн Монголд хамжлагат ёс тогтож, аливаа иргэншил үүсэх нь хаалттай байсан. 20-р зууны эхний Манжийн "Шинэ засгийн бодлого"-ыг Монголчууд зэвүүцсэнээр үндэсний үзэл сэргэж, нэгэнт нурж унах нь тодорхой болсон Чин гүрнээс тусгаарлахаар санааширч, [[Богд Жавзандамба хутагт]]ыг нэгдэн нягтарч тусгаар улс болохоор самбаачилжээ.
=== Тусгаар тогтнол ===
[[20-р зуун]]ы эхээр [[Манж Чин улс]] доройтож мөхөх болсон завшаанаар [[Богд Гэгээн]] тэргүүтэй [[Ар Монгол]]ын ба бусад Монгол ноёд удирдан Манжийн засаглалыг халж, [[1911]] оны [[12 сарын 29]]-нд тусгаар тогтносон [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг зарлав. [[Нийслэл Хүрээ]], [[Улиастай]], [[Ховд]] дахь амбан болон дарангуй цэргүүдийг 1911-1912 онуудад Монгол цэргүүд хөөж, [[Өвөр Монгол]]ыг чөлөөлөх аян мордож [[Хаалган хот|Хаалган]] хүртэл давшсан ч, [[Хаант Орос улс|Хаант Орос]], Хятад хоёр орны шахалтаас болж, бусад Монголчуудаа нэгтгэж чадаагүй.
[[1915]] оны Хиагтын гэрээгээр Хаант Орос ба Хятадын шахалтаар Монгол улсыг Хятадын бүрэлдэхүүн дэх автономит (өөртөө засах эрхт) улс болголоо. [[1919]] онд Хятадын цэргийн эрхтэн Ар Монголын нийслэл Өргөөг эзэлж, өөртөө засах эрхийг устгав. Энэ хүнд нөхцөлд Монголын хувьсгалчид [[Оросын улаан арми]]йн дэмжлэгтэйгээр [[1921]] онд эх орноо гадаадын дарангуйллаас чөлөөлж, тусгаар тогтнолоо сэргээн зарлалаа. Үүний дараа [[1924]] оны [[11 сарын 26]]-нд анхны [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хуулиа]] баталж тусгаар тогтнолоо тунхагласан юм. Монголын тусгаар тогтнол хэд хэдэн удаагийн шалгалт туулсан юм. [[1939]] онд [[Япон]]ы түрэмгийлэгчид [[Халхын гол]]оор нэвтрэн орж ирж дайн өдөөсөн бөгөөд [[ЗХУ]]-тай [[1936]] онд байгуулсан [[Харилцан туслалцах протоколын]] дагуу ЗХУ тусламж үзүүлж [[Георгий Константинович Жуков|Г.К.Жуков]]оор удирдуулсан [[Сибирь|Шэбэр]], Өвөр Байгал, Уралын цэргийн тойргийн дивизүүдээс бүрдсэн Монгол-Зөвлөлтийн арми байгуулж ялалт хийсэн.
[[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы дараа 1945 онд болсон [[Ялтын бага хурал|Ялтын бага хурлын]] үр дүнд Монгол улсын тусгаар тогтнолыг ЗХУ, БНХАУ-ууд албан ёсоор хүлээн зөвшөөрч Монгол улсын тусгаар тогтнол олон улсын хэмжээнд бүрэн баталгаажжээ.
=== Эв хамт дэглэмт ===
[[File:Sukhe-bator.jpg|thumbnail|left|200px|[[Дамдины Сүхбаатар]]]]
Монгол улс хэдийгээр бүрэн тусгаар тогтносон боловч 1921 оны хувьсгалаас хойш 68 жилийн турш [[ЗХУ]]-ын нөлөөнд, улс төр, эдийн засгийн хувьд Зөвлөлтийн загварыг баримтлан хөгжиж ирсэн юм. Гэвч түүхийн энэ үед Монголд соёл, шинжлэх ухаан, техник технологийн томоохон өөрчлөлтийг хийсэн юм. 1924 онд Монголын сүүлчийн хаан 8-р Богд Жавзандамба хутагт нас барсан бөгөөд мөн онд Богдын дүр тодруулахыг хоригложээ. 1924 он 11-р сарын 26-ны өдөр анхдугаар Үндсэн хуулиа баталж Бүгд найрамдах улсын зарлан тунхаглажээ. Ингэснээр хаант улсын хэлбэрээс татгалзсан юм. Түүнчлэн 1940, 1960 онд Үндсэн хуулийг дахин шинэчлэн баталж байжээ. Энэ нь улс орны тухайн үеийн хөгжил, улс төрийн хүрээнд дэвшүүлсэн зорилтоос хамаарч байжээ. Социализмийн үед Соёлын довтолгоо, Нэгдэлжих хөдөлгөөн, Атрын аян зэрэг томоохон хөдөлгөөн, аян улс орон даяар өргөж байв. Энэ нь манай орныг хүн амын соёл, амьдрах хэв маяг, эдийн засгийн бүтэц, тогтолцооны хувьд эрс өөрчлөлтийг авч ирсэн юм.
=== Ардчилсан дэглэмт ===
[[1989]]-[[1990]] онд [[ЗХУ]] болон [[Дорнод Европ|дорнод Европын]] орнуудад өрнөсөн ардчиллын төлөөх тэмцэл Монгол улсад ч нөлөөлж [[1989]] оны 12 сарын 10-нд Ардчиллын төлөөх анхны цуглаан болж [[Монголын Ардчилсан Холбоо]] байгуулагдсанаа зарлажээ. Үүний дараа шил шилээ даран олон жагсаал, цуглаан зохиогдох болж олон ч хөдөлгөөн холбоод байгуулагджээ.
1990 оны 3 сарын 7-нд [[Монголын Ардчилсан Холбоо|МоАХ]]-ны зарим гишүүд Монголд анх удаа улс төрийн өлсгөлөн зарлан, тухайн үед төрийн эрх барьж байсан [[МАХН]]-ын Төв хорооны Улс төрийн товчоог огцрохыг шаардсан байна. Тэдний шаардлагыг эрх баригчид хүлээн авч 3 сарын 9-ний орой Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, Монгол улсад олон намын оролцоо бүхий чөлөөт сонгууль явуулах болжээ.
Анхны чөлөөт арчилсан сонгуулиар байгуулагдсан [[Ардын Их Хурал]] 76 хоног хуралдаж [[1992]] оны 1 сарын 12-нд хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн өмч эзэмших эрхийг баталгаажуулсан шинэ [[Монгол Улсын Yндсэн Хууль|Үндсэн хуулийг]] баталснаар Монгол улс ардчиллын замыг эргэлт буцалтгүй сонгосон юм.
== Төрийн байгуулалт ==
Монголын улс төрийн системийг парламентын засаглалтай ардчилал гэж тодорхойлох бөгөөд энэ нь [[Монгол улсын үндсэн хууль|Монгол улсын үндсэн хуулиар]] захирагддаг. Үндсэн хууль нь чөлөөтэй үзэл бодлоо илэрхийлэх, хүний эрх, чөлөөтэй шашинаа шүтэх зэрэг эрхийг Монгол иргэдэд олгодог.
Монголын мэдээллийн салбар бол телевизийн сувгууд ба компаниудын эзэмшилтэй сонин хэвлэлтэй. Монголын олон улс төрийн намуудаас хоёр нь чухал үүрэгтэй. 2004 оны 7 сарын 27 хүртэл хуучнаар коммунист [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]] нь зонхилох нам байжээ. Хамгийн чухал сөрөг хүчин нь 1996 оноос 2000 он хүртэл төрийн эрхийг барьсан [[Ардчилсан Нам]] юм.
[[1992]] онд шинэ [[Монгол Улсын Yндсэн Хууль|Yндсэн хуулийг]] баталснаар, [[Монгол Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын]] сонгуулийг ардчилсан зарчмаар явуулж эхэлжээ.
[[1992]] оны сонгуульд [[МАХН]] ялалт байгуулж, [[Монгол Улсын Их Хурал|УИХ-д]] 70 суудлыг авчээ. [[1996]] онд [[Монголын Ардчилсан Xолбоо]], ардчилсан намуудын эвсэл тус улсын эдийн засаг ба улс төрд шинэчлэлт, өөрчлөлтийг гүйцэтгэх шинэ хөтөлбөр боловсруулж оролцсоны дүнд сонгуульд онцгой ялалт байгуулсан. Энэ санал хураалтаар Улсын Их Хурлын 76 суудлын 50-ийг нь Ардчилсан Холбоо эвсэл, 25 суудлыг МАХН авсан байна. [[2000]] оны сонгуулиар МАХН 72 бусад([[Ардчилсан нам|АН]], [[МАШСН]], [[МИЗН]]) 4 суудал авсан юм. Харин [[2004]] оны сонгуулиар МАХН 38, Эх Орон-Ардчилал эвсэл 34, МБНН 1, бие даагчид 3 суудал авсан байна. [[УИХ-ын өнөөгийн гишүүдийн жагсаалт|2008 оны парламентийн сонгуульд]] МАХН ялалт байгуулж ард түмэн булхайтай хэмээн үзэж, бослого гаргаж, энэ нь сүүлдээ үймээн самуун болж хувирсан. Улс оронд үүссэн нөхцөл байдалын уламаас МАХН ба АН эвсэхээр шийдвэрлэж хамтарсан Засгийн газар байгуулжээ. 2010 оны 10 сард МАХН нь нэрээ сольж МАН /Монгол Ардын Нам/ болсон бөгөөд МУ-ын 3 дахь ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр шинээр нам байгуулан түүнийгээ МАХН хэмээн нэрлэжээ.
=== Ерөнхийлөгч ===
[[File:Elbegdorj-2.JPG|thumb|Цахиагийн Элбэгдорж]]
Үндсэн Хуульд зааснаар Ерөнхийлөгч нь Монгол Улсын төрийн тэргүүн бөгөөд ард түмний эв нэгдлийн илэрхийлэгч болно. Улсын Их Хурлын сонгуулиас гадна [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|тус улсын Ерөнхийлөгчийг]] 4 жил тутамд шууд сонгодог.
Ерөнхийлөгч нь [[Улсын Их Хурал|Их хурлын]] шийдвэрүүдийн хэрэгжилтэд хориг тавьж чадна. Энэ шийдвэрийг улсын их хурал 2/3-с дээш хувийн саналаар эсэргүүцвэл ерөнхийлөгчийн хориг мөн хүчингүй болдог. Монгол улсын Үндсэн Хууль Ерөнхийлөгч болоход 3 шаардлага тавьдаг. Үүнд:
* Монголын иргэн ба Монголд төрсөн байх
* Доод тал нь 45 настай байх
* Ерөнхийлөгч болохоос өмнө Монголд таван жил амьдарсан байх ёстой
Одоогийн Ерөнхийлөгч бол [[Цахиагийн Элбэгдорж]] юм.
=== Улсын Их Хурал ===
[[File:President Putin meeting deputies of the Great State Hural-1.jpg|thumb|Улсын Их Хуралын танхим]]
Улсын Их Хурал нь 76 суудалтай ба УИХ-ын дарга удирдана. Одоо мөрдөгдөж буй сонгуулийн хуулиар 21 [[аймаг]] ба нийслэлийн 9 [[дүүрэг]] нь тус бүрдээ олон мандаттай томсгосон тойргууд болно. УИХ-ын даргыг УИХ-ын гишүүд дундаасаа сонгодог.
Одоогийн УИХ-ын дарга бол [[Дамдингийн Дэмбэрэл]] юм
=== Монгол Улсын Ерөнхий Сайд ===
[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]]
Ерөнхий сайд нь парламентад хамгийн олон суудал бүхий нам эвслээс Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөн санал болгосны дагуу Улсын Их Хурлаас томилогддог. Одоогийн ерөнхий сайд бол [[Сүхбаатарын Батболд]] юм.
=== Засгийн газар ===
[[Монгол Улсын Засгийн Газар]]
Засгийн газар нь 11 яам, 15 сайдаас (ерөнхий сайдыг оролцуулаад) бүрдэнэ.
===Хотонууд===
{| class="wikitable sortable"
|+ List of Mongolian cities
|-----
! Rank
! Нэрэ
! Монгол хэлэн
! Хүн ама<br>(1979 est.<ref>[http://www.citypopulation.de/Mongolia_d.html City Population - Historical population figures]</ref><ref>Statistisches Bundesamt: Statistik des Auslands - Mongolei, 1985</ref><ref>Encyclopedia "Cartactual," published 01/01/85</ref>)
! Хүн ама<br>(1989 est.<ref>[http://www.citypopulation.de/Mongolia_d.html City Population - Historical population figures]</ref><ref>http://www.nso.mn/eng/index.php National Statistical Office of Mongolia (accessed May, 2 2007)</ref>)
! Хүн ама<br>(2000 census<ref>[http://www.citypopulation.de/Mongolia_d.html City Population - Historical population figures]</ref><ref>(2000) PADCO: Mongolia Urban Development and Housing Sector Strategy, Final Report, Vol. 2, published 2005.</ref>)
! Хүн ама<br>(est. 2008<ref>[http://www.citypopulation.de/Mongolia_d.html City Population - Historical population figures]</ref>)
! Change since 1979
! Growth Percentage
! Administrative<br>Unit
|-----
|align="right" | 1. || [[Ulaanbaatar]] <sup>*</sup> || Улаанбаатар<br>{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|h}} || style="text-align: center; background:LightGreen;" | 396,300 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |540,600|| style="text-align: center; background:LightGreen;" |711,900|| style="text-align: center; background:LightGreen;" | 1,008,738|| style="text-align: center; background:LightGreen;" | 612,438 || style="text-align: center; background:Green;" |''+5.2%''|| [[Ulaanbaatar]]
|-----
|align="right" | 2. || [[Erdenet]] || Эрдэнэт<br>{{MongolUnicode|ᠡᠷᠳᠡᠨᠢᠲᠦ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 29,100 || style="text-align: center; background:;" |-|| style="text-align: center; background:;" | 68,310 || style="text-align: center; background:;" |86,866|| style="text-align: center; background:;" | 57,766 || style="text-align: center; background:Green;" |''+6.6%''|| [[Orkhon Province|Orkhon]]
|-----
|align="right" | 3. || [[Darkhan (city)|Darkhan]] || Дархан<br>{{MongolUnicode|ᠳᠠᠷᠬᠠᠨ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 49,100 || style="text-align: center; background:;" |-|| style="text-align: center; background:;" | 65,791 || style="text-align: center; background:;" |74,300|| style="text-align: center; background:;" | 25,200 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.7%''|| [[Darkhan-Uul Province|Darkhan-Uul]]
|-----
|align="right" | 4. || [[Choibalsan (city)|Choibalsan]] || Чойбалсан<br>{{MongolUnicode|ᠴᠣᠶᠢᠪᠠᠯᠰᠠᠩ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 28,500 || style="text-align: center; background:;" |37,300|| style="text-align: center; background:;" | 40,123 || style="text-align: center; background:Salmon;" |38,150|| style="text-align: center; background:;" | 9,650 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.1%'' || [[Dornod Province|Dornod]]
|-----
|align="right" | 5. || [[Mörön (city)|Mörön]] || Мөрөн<br>{{MongolUnicode|ᠮᠥᠷᠡᠨ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 16,500 || style="text-align: center; background:;" |21,300|| style="text-align: center; background:;" | 28,903 || style="text-align: center; background:;" |36,082|| style="text-align: center; background:;" | 19,582 || style="text-align: center; background:Green;" |''+4.0%''|| [[Khövsgöl Province|Khövsgöl]]
|-----
|align="right" | 6. || [[Nalaikh]] || Налайх<br>{{MongolUnicode||h}} || style="text-align: center; background:;" | - || style="text-align: center; background:;" |-|| style="text-align: center; background:;" | 23,600 || style="text-align: center; background:;" |29,115|| style="text-align: center; background:;" | 5,515 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+3.0%''|| [[Ulan Bator]]
|-----
|align="right" | 7. || [[Khovd (city)|Khovd]] || Ховд<br>{{MongolUnicode|ᠬᠣᠪᠳᠤ |h}} || style="text-align: center; background:;" | 17,500 || style="text-align: center; background:;" |24,100|| style="text-align: center; background:;" | 25,765 || style="text-align: center; background:;" | 28,601|| style="text-align: center; background:;" | 11,101 || style="text-align: center; background:Green;" |''+2.1%''|| [[Khovd Province|Khovd]]
|-----
|align="right" | 8. || [[Ölgii (city)|Ölgii]] || Өлгий<br>{{MongolUnicode|ᠥᠯᠦᠭᠡᠢ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 18,700 || style="text-align: center; background:;" |27,200|| style="text-align: center; background:Salmon;" | 25,791 || style="text-align: center; background:;" | 27,855|| style="text-align: center; background:;" | 9,155 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.6%''|| [[Bayan-Ölgii Province|Bayan-Ölgii]]
|-----
|align="right" | 9. || [[Bayankhongor]] || Баянхонгор<br>{{MongolUnicode|ᠪᠠᠶ᠋ᠠᠩᠬᠣᠩᠭ᠋ᠤᠷ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 16,300 || style="text-align: center; background:;" |21,200|| style="text-align: center; background:;" | 22,066|| style="text-align: center; background:;" | 26,252|| style="text-align: center; background:;" | 9,952 || style="text-align: center; background:Green;" |''+2.0%''|| [[Bayankhongor Province|Bayankhongor]]
|-----
|align="right" | 10. || [[Baganuur]] || Багануур<br>{{MongolUnicode|ᠪᠠᠭᠠᠨᠠᠭᠤᠷ|h}} || style="text-align: center; background:;" | - || style="text-align: center; background:;" |-|| style="text-align: center; background:;" | 21,100 || style="text-align: center; background:;" | 25,877|| style="text-align: center; background:;" | 4,777 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.8%''|| [[Ulan Bator]]
|-----
|align="right" | 11. || [[Arvaikheer]] || Арвайхээр<br>{{MongolUnicode|ᠠᠷᠪᠠᠶᠢᠬᠡᠭᠡᠷ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 12,300 || style="text-align: center; background:;" |16,900|| style="text-align: center; background:;" | 19,058 || style="text-align: center; background:;" |25,622|| style="text-align: center; background:;" | 13,322 || style="text-align: center; background:Green;" |''+3.6%''|| [[Övörkhangai Province|Övörkhangai]]
|-----
|align="right" | 12. || [[Ulaangom]] || Улаангом<br>{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠩᠭ᠋ᠣᠮ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 17,900 || style="text-align: center; background:;" |22,900|| style="text-align: center; background:;" | 25,993 || style="text-align: center; background:Salmon;" |21,406|| style="text-align: center; background:;" | 3,506 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''+0.67%''|| [[Uvs Province|Uvs]]
|-----
|align="right" | 13. || [[Sükhbaatar (city)|Sükhbaatar]] || Сүхбаатар<br>{{MongolUnicode|ᠰᠦᠬᠡᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 14,300 || style="text-align: center; background:;" |19,600|| style="text-align: center; background:;" | 22,374 || style="text-align: center; background:Salmon;" |19,626|| style="text-align: center; background:;" | 5,326 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.2%''|| [[Selenge Province|Selenge]]
|-----
|align="right" | 14. || [[Sainshand, Mongolia|Sainshand]] || Сайншанд<br>{{MongolUnicode|ᠰᠠᠶᠢᠩᠰᠠᠩᠳᠠ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 11,100 || style="text-align: center; background:Salmon;" |10,300|| style="text-align: center; background:;" | 18,290 || style="text-align: center; background:;" |25,210|| style="text-align: center; background:;" | 14,110 || style="text-align: center; background:Green;" |''+4.2%''|| [[Dornogovi Province|Dornogovi]]
|-----
|align="right" | 15. || [[Dalanzadgad]] || Даланзадгад<br>{{MongolUnicode|ᠳᠠᠯᠠᠨᠵᠠᠳᠠᠭᠠᠳ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 10,000 || style="text-align: center; background:;" |14,300|| style="text-align: center; background:Salmon;" | 14,050 || style="text-align: center; background:;" |16,856|| style="text-align: center; background:;" | 6,856 || style="text-align: center; background:Green;" |''+2.3%''|| [[Ömnögovi Province|Ömnögovi]]
|-----
|align="right" | 16. || [[Tsetserleg (city)|Tsetserleg]] || Цэцэрлэг<br>{{MongolUnicode|ᠴᠡᠴᠡᠷᠯᠢᠭ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 14,700 || style="text-align: center; background:;" |20,300|| style="text-align: center; background:Salmon;" | 18,519 || style="text-align: center; background:Salmon;" |16,300|| style="text-align: center; background:;" | 1,600 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''+0.37%'' || [[Arkhangai Province|Arkhangai]]
|-----
|align="right" | 17. || [[Uliastai]] || Улиастай<br>{{MongolUnicode|ᠤᠯᠢᠶ᠋ᠠᠰᠤᠲᠠᠢ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 15,400 || style="text-align: center; background:;"|20,300|| style="text-align: center; background:Salmon;" | 18,154 || style="text-align: center; background:Salmon;" |16,240|| style="text-align: center; background:;" | 840 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''+0.17%''|| [[Zavkhan Province|Zavkhan]]
|-----
|align="right" | 18. || [[Altai (city)|Altai]] || Алтай<br>{{MongolUnicode|ᠠᠯᠲᠠᠢ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 13,700 || style="text-align: center; background:;" |18,800|| style="text-align: center; background:Salmon;" | 15,741 || style="text-align: center; background:;" |15,800|| style="text-align: center; background:;" | 2,100 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''+0.5%''|| [[Govi-Altai Province|Govi-Altai]]
|-----
|align="right" | 19. || [[Züünkharaa, Selenge|Züünkharaa]] || Зүүнхараа<br>{{MongolUnicode||h}} || style="text-align: center; background:;" | 11,400 || style="text-align: center; background:;" | - || style="text-align: center; background:;" | 15,000<sup>(2004)</sup> || style="text-align: center; background:;" | - || style="text-align: center; background:;" | 3,600 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.1%''|| [[Selenge Province|Selenge]]
|-----
|align="right" | 20. || [[Öndörkhaan]] || Өндөрхаан<br>{{MongolUnicode|ᠥᠨᠳᠦᠷᠬᠠᠨ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 11,100 || style="text-align: center; background:;" |14,400|| style="text-align: center; background:;" | 18,003 || style="text-align: center; background:Salmon;" |14,800|| style="text-align: center; background:;" | 3,700 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.1%''|| [[Khentii Province|Khentii]]
|-----
|align="right" | 21. || [[Zuunmod]] || Зуунмод<br>{{MongolUnicode|ᠵᠠᠭᠤᠨᠮᠣᠳᠤ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 9,800 || style="text-align: center; background:;" |15,800|| style="text-align: center; background:Salmon;" | 14,837 || style="text-align: center; background:Salmon;" |14,568|| style="text-align: center; background:;" | 4,768 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.6%''|| [[Töv Province|Töv]]
|-----
|align="right" | 22. || [[Baruun-Urt]] || Баруун-Урт<br>{{MongolUnicode|ᠪᠠᠷᠠᠭᠤᠨ ᠤᠷᠲᠤ |h}} || style="text-align: center; background:;" | 11,600 || style="text-align: center; background:;" |16,100|| style="text-align: center; background:Salmon;" | 15,133 || style="text-align: center; background:Salmon;" |12,994|| style="text-align: center; background:;" | 1,394 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''+0.4%''|| [[Sükhbaatar Province|Sükhbaatar]]
|-----
|align="right" | 23. || [[Zamyn-Üüd]] || Замын-Үүд<br>{{MongolUnicode|ᠵᠠᠮ ᠤᠨ ᠡᠭᠦᠳᠡ |h}} || style="text-align: center; background:;" | - || style="text-align: center; background:;" |-|| style="text-align: center; background:;" | 5,486 || style="text-align: center; background:;" |11,527|| style="text-align: center; background:;" | 6,041 || style="text-align: center; background:Green;" | ''+13.8%'' || [[Dornogovi Province|Dornogovi]]
|-----
|align="right" | 24. || [[Bulgan (city)|Bulgan]] || Булган<br>{{MongolUnicode|ᠪᠤᠯᠠᠭᠠᠨ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 11,300 || style="text-align: center; background:;" |12,800|| style="text-align: center; background:Salmon;" | 12,681 || style="text-align: center; background:Salmon;" |11,198|| style="text-align: center; background:Salmon;" | -102 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''-0.03%''|| [[Bulgan Province|Bulgan]]
|-----
|align="right" | 25. || [[Mandalgovi]] || Мандалговь<br>{{MongolUnicode|ᠮᠠᠨᠳᠠᠯᠭᠣᠪᠢ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 10,200 || style="text-align: center; background:;" |16,100|| style="text-align: center; background:Salmon;" | 14,517 || style="text-align: center; background:Salmon;" |10,299|| style="text-align: center; background:;" | 99 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''+0.03%''|| [[Dundgovi Province|Dundgovi]]
|-----
|align="right" | 26. || [[Kharkhorin]] || Хархорин<br>{{MongolUnicode|ᠬᠠᠷᠠ ᠬᠣᠷᠢᠨ|h}} || style="text-align: center; background:;" | - || style="text-align: center; background:;" |-|| style="text-align: center; background:;" | 8,977<sup>(2003)</sup> || style="text-align: center; background:;" | - || style="text-align: center; background:;" |- || style="text-align: center; background:LightGreen;" | ''n/a%'' || [[Övörkhangai Province|Övörkhangai]]
|-----
|align="right" | 27. || [[Bor-Öndör]] || Бор-Өндөр<br>{{MongolUnicode|ᠪᠣᠷᠤ-ᠥᠨᠳᠦᠷ|h}} || style="text-align: center; background:;" | - || style="text-align: center; background:;" |-|| style="text-align: center; background:;" | 6,406<sup>(2001)</sup> || style="text-align: center; background:;" |8,902|| style="text-align: center; background:;" | 2,496 || style="text-align: center; background:Green;" | ''+3.5%'' || [[Khentii Province|Khentii]]
|-----
|align="right" | 28. || [[Choir, Mongolia|Choir]] || Чойр<br>{{MongolUnicode|ᠴᠣᠶᠢᠷ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 4,500 || style="text-align: center; background:;" |-|| style="text-align: center; background:;" | 8,983 || style="text-align: center; background:Salmon;" |7,998|| style="text-align: center; background:;" | 3,498 || style="text-align: center; background:Green;" |''+2.6%''|| [[Govisümber Province|Govisümber]]
|-----
|align="right" | 29. || [[Sharyngol, Darkhan-Uul|Sharyngol]] || Шарынгол<br>{{MongolUnicode|ᠱᠠᠷᠠ ᠶᠢᠨ ᠭᠣᠤᠯ|h}} || style="text-align: center; background:;" | - || style="text-align: center; background:;" | - || style="text-align: center; background:;" | 8,902 || style="text-align: center; background:Salmon;" |7,798|| style="text-align: center; background:Salmon;" | -1,104 || style="text-align: center; background:Salmon;" | ''-2.8%'' || [[Darkhan-Uul Province|Darkhan-Uul]]
|-----
|align="right" | || [[Mongolia]] || Монгол улс || style="text-align: center; background:LightBlue;" | 1,538,980 || style="text-align: center; background:LightBlue;" | 1,987,274 || style="text-align: center; background:LightBlue;" | 2,365,269 || style="text-align: center; background:LightBlue;" |2,635,000|| style="text-align: center; background:LightBlue;" | 1,096,600 || style="text-align: center; background:Green;" | ''+2.38%'' || [[Darkhan-Uul Province|Darkhan-Uul]]
|}
<sup>*</sup> - city proper, [[Nalaikh]], [[Baganuur]], [[Bagakhangai]] not included in this figure, they are separated in the table.
===Монголын төмөр зам===
{| {{Railway line header | width:300px |right}}
{{BS-header|Монголын төмөр зам}}
{{BS-Infobox
|image=Trans mongolian gobi.jpg
|caption=Монголын төмөр зам, [[Говь]]
|image_size=250px
|length=2215
|}}
{{BS-table/WithCollapsibles}}
{{BS3||||км|Станции }}
{{BS3-startCollapsible|LUECKEq|ABZq+lr|LUECKEq|5650|''Транссиб от [[Улан-Удэ]]''}}
{{BS3||HST|||Заудинский}}
{{BS3||HST|||Саянтун}}
{{BS3|WASSERq|WBRÜCKE|WASSERq||''[[Селенга]]''}}
{{BS3||HST|||Ганзурино}}
{{BS3||HST|||Убукун}}
{{BS3||HST|||Сульфат}}
|}
{{BS3-startCollapsible||BHF||5769|Загустай}}
{{BS3||HST|||Гусиное озеро}}
{{BS3||HST|||Селендума}}
{{BS3||HST||5852|Джида}}
{{BS3||HST|||Хужир}}
|}
{{BS3||BHF||5895|'''[[Наушки]]'''}}
{{BS3|exGRENZE legende|eGRENZE|exGRENZE legende| |'''[[Россия|Российско]]-[[Монголия|монгольская]] граница'''}}
{{BS3-startCollapsible||BHF||5925|[[Сухэ-Батор (город)|Сухэ-Батор]]}}
{{BS3||HST||6023|[[Дархан]]}}
{{BS3||HST|||Зунхараа}}
|}
{{BS3-startCollapsible||BHF||6304|[[Улан-Батор]]}}
{{BS3||HST|||Манит}}
{{BS3||HST|||[[Чойр]]}}
{{BS3||eHST|||Хар-Айраг}}
{{BS3||HST||6778|[[Сайншанд]]}}
|}
{{BS3||BHF||7013|'''[[Замын-Уудэ]]'''}}
{{BS3|exGRENZE legende|eGRENZE|exGRENZE legende||[[Монголия|Монгольско]]-[[Китай|китайская]] граница}}
{{BS3-startCollapsible||HST||7023|[[Эренхот]]}}
{{BS3||HST|||Sonid Youqi}}
{{BS3||HST|||Qahar Youyi Houqi}}
|}
{{BS3|LUECKEq|ABZqlr|LUECKEq|7356|''Китайская железнодорожная система через [[Цзинин]]''}}
|}
|}
== Гадаад харилцаа ==
Монгол нь [[АНУ]], [[ОХУ]], [[БНХАУ]], [[Хойд Солонгос|Хойд ба]] [[Өмнөд Солонгос]], [[Япон]] зэрэг олон орнуудтай найрсаг гадаад харилцаатай бөгөөд Засгийн газар гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг ихэд дэмждэг.
Монгол улс [[Алматы]], [[Анкара]], [[Бангкок]], [[Берлин]], [[Бээжин]], [[Брюссель]], [[Будапешт]], [[Кайр]], [[Варшав]], [[Вашингтон]], [[Вена]], [[Вьентьян]], [[Хавана]], [[Дели]], [[Лондон]], [[Москва]], [[Оттава]], [[Парис]], [[Прага]], [[Пхеньян]], [[Сөүл]], [[Софи]], [[Токио]], [[Ханой]], [[Сингапур]]т элчин сайдын яамтай бөгөөд [[Эрхүү]], [[Улаан-Үд]], [[Хөх хот]], [[Эрээн]]-д албан ёсны консулын газартай юм. [[Нью-Йорк]] ба [[Женев]] хотуудад [[НҮБ]]-ын дэргэдэх төлөөлөгчид суудаг.
2005 оны арваннэгдүгээр сарын 21-нд [[Жорж Буш]] Монголд айлчилсан [[АНУ]]-ын анхны ерөнхийлөгч болсон<ref>{{cite web
|url=http://mongolia.usembassy.gov/potus_visit.html
|title=President George W. Bush Visits Mongolia
|publisher=US embassy in Mongolia, 2005
}}</ref>. 2004 онд [[Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллага|Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллагыг]][[Болгар]] улс толгойлж байх үед Монгол тус байгууллагын [[Ази]]йн нэгэн хамтран ажиллагч болсон.
== Зэвсэгт хүчин ==
[[Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин]]
Монгол улс нь НҮБ-ын энхийг дэмжих ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. Үүний хүрээнд Монголын цэргийн баг [[Сьерра-Леоне|Сьерра-Леонед]] [[НҮБ]]-ийн тусгай шүүхийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэж байсан. 2005-аас 2006 онуудад [[Бельги]] ба [[Люксембург|Люксембургийн]] цэргүүдтэй хамт [[Косово]] руу цэргийн баг илгээжээ. Мөн [[Африк]]ийн [[Чад]] улс уруу [[Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин|зэвсэгт хүчний]] 800 гаруй албан хаагч бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй багийг илгээхээр зэхэж байна. Монгол улс 2003 онд [[Иракын эрх чөлөө ажиллагаа]]г дэмжиж Ирак руу, Талибан дэглэмийн эсрэг ажиллагааг дэмжиж [[Афганистан]] руу цэргийн багуудаа илгээсэн.
Монгол Улс нь цөмийн зэвсгээс ангид бүс нутаг хэмээн [[НҮБ]]-ээр батлагдсан.
== Газарзүй, уур амьсгал ==
[[File:Mongolia Landscape.jpg|thumbnail|left|Монголын нутаг дэвсгэр]]
1,564,116 км²<ref>АНУ-ын ТТГ-ын Дэлхийн Мэдээллийн Ном (CIA World Factbook)
[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html ''countries by area'']
</ref> газар нутагтайгаар Монгол улс нь [[Иран]] улсын дараа дэлхийд 19-д орно. 20-д бичигдэх [[Перу]] орноос хамаагүй том юм.
Монгол улс нь өмнөд хэсэгтээ [[Говь]] цөл, хойд ба баруун талаараа хүйтэн ба уулархаг газартай. Монголын нэлээд хэсгийг харьцангуй тэгш тал газар эзэлдэг. Монголын хамгийн өндөр цэг нь [[Алтай таван богд|Алтай таван богдын]] [[Хүйтэн уул]] бөгөөд д.т.д. 4,374 м-т оршдог. [[ОХУ]]-ын Тува улсад хэсэг нь орших [[Увс нуурын хотгор]] нь байгалийн [[Дэлхийн өв газар]] юм.
Монгол улс нь эрс тэс уур амьсгалтай. Улсын ихэнх газарт зун халуун бөгөөд өвөл маш хүйтэн. 1 сарын дунджууд -30 °C-д<ref>{{cite web
|author=
|year=2004
|url=http://www.imcg.net/gpd/asia/mongolia.pdf
|title=Republic of Mongolia
|publisher=
|accessdate=2008-02-10
}}
</ref> хүрдэг. Хааяа уур амьсгалын өөрчлөлт болох зудад нэрвэгддэг. Улаанбаатар хот нь дундаж температураараа дэлхийд хамгийн хүйтэн нийслэлд тооцогддог жилийн дундаж хэм нь -хэмтэй байдаг дэлхийн цор ганц нийслэл юм. Манай орны нийслэлийн дараа Канадын Оттава хот хүйтнээрээ орно.
Өндөр газарт оршдог, хүйтэн ба салхи ихтэй орон. Өвөл нь удаан үргэлжилж маш хүйтэн бөгөөд зун нь богинохон ба энэ л үед ихэнх хур тунадас нь унадаг. Улсад дунджаар 257 нартай өдөр тохиодог ба голдуу өндөр даралттай орчны дунд оршдог. Хур тунадас нь хойд талаараа хамгийн их (жилд дунджаар 20-35 см)зарим хур тунадас ихтэй жилдээ 600 мм буюу 60 см хүртэл, өмнөд хэсэгтээ хамгийн бага (жилд дунджаар 10-20 см). Хамгийн өмнөд хэсэгт Говь цөл орших бөгөөд энэ газарт жилд ямар ч хур тунадас унахгүй тохиолдол элбэг.
Говь бол ердийн цөл биш, харин хээр цөл юм. Энд тарвага амьдрах хэмжээний ургамал байхгүй ч тэмээ бол амьдрах боломжтой. Говийн бэлчээр нь маш хэврэг бөгөөд талхлалтын улмаас амархан устдаг. Үүнээс болж жинхэнэ цөлийн хэмжээ ихсэх аюултай болох ба энэ нь чулуулаг бөгөөд, тэмээ ч амьдарч чадахгүй газар байдаг.
== Байгаль орчин ==
[[Файл:TariatLandscape.jpg|thumbnail|Гол урсаж буй, тал газар]]
=== Байгалийн бүс, бүслүүр ===
Монгол улсын хойд талаас урагш явахад ойт хээр, хээр, говь, цөлийн гэсэн өргөргийн 4 бүс, өндөр уулс, ялангуяа ойт хээрийн бүсийн уулс авирахад тайгын ба тагийн бүслүүр ажиглагддаг. Монголын байгалийн бүс, бүслүүр, гадаргын байдлыг харгалзан Хангай, Хэнтийн, Алтайн уулархаг, Дорнодын талархаг, Говийн гэж дөрвөн их мужид хуваадаг.
=== Газрын хөрс ===
Монголд хүрэн, хар хүрэн, цайвар хүрэн, хар шороон, нугын хүрэн, говийн бор, цөлийн бор саарал, нуга намгийн болон мараалаг, давсархаг зэрэг олон төрлийн хөрс байдаг. Үүний дотор үржил шимт хүрэн хөрс тавь орчим хувийг эзэлдэг. Газар тариалан эрхэлж болох газар нь газар нутгийн 0.76%-г эзэлдэг. Усжуулалттай газар 840 км² байна.
=== Ус агаар ===
Монгол улсад 67000 км урттай 3811 гол горхи, 500 м³ эзлэхүүнтэй 3500 гаруй нуур 7000 орчим булаг шанд, 540 м² талбай бүхий 190 гаруй мөсөн гол 250 гаруй Рашаантай бөгөөд газрын доорх усны 139 орд газар байна. Улаанбаатар хот бол хот дотроо рашаантай байдаг дэлхийн 2-хон нийслэлийн нэг юм. Монгол улсын хамгийн том мөсөн гол бол Алтай Таван богд дахь Потанни мөсөн гол бөгөөд 20 км орчим урттай юм. /Гэхдээ дэлхийн цаг уурын өөрчлөлтөөс шалтгаалан үүнээс богинохон болсон байна лээ гэсэн мэдээг харамсалтайгаар дуулгаж байгааг өршөөн үү/
Монгол улсын гол мөрнийг хойд мөсөн далайн, номхон далайн болон төв азийн гадагшаа урсгалгүй сав газрын гэж гурав хуваана. [[Орхон]] бол Монголын хамгийн урт гол юм (Урт нь 1124 км, усаа цуглуулах талбай 133000 км²). Харин БНХАУ-д урсдаг уртыг нь оруулж тооцвол Хэрлэн гол Монголын хамгийн урт гол /1200 км/ юм. Үүнээс 1090 орчим км нь Монголын нутгаар урсдаг. Хамгийн ус ихтэй гол нь Сэлэнгэ мөрөн юм. Жилийн дундаж урсац нь 300 мкуб/сек байдаг. Хамгийн том нуур нь [[Увс нуур]] (3350 км²), хамгийн гүнзгий нуур нь [[Хөвсгөл нуур]] (262.4 м) хөвсгөл нуурын тухайд түний гүнийг 268 метр, 261 метр гэсэн зөрүүтэй хэмжээ тааралддагыг дурьдах хэрэгтэй байх.
=== Ургамал, амьтан ===
Монгол улсад нэг ба олон наст, модлог, бутлаг, хагас бутлаг зэрэг 4000-аад зүйлийн ургамал, ногоо ургадаг бөгөөд 7 баг, 24 овог, 70 гаруй төрөлд хамаарагдах 140 гаруй зүйлийн [[хөхтөн]], 390-ээд зүйлийн [[шувуу|жигүүртэн]] оршино. Түүний дотор [[тахь]], [[хавтгай]], [[мазаалай]] зэрэг [[амьтан]], [[монгол алтан хундага]], [[тарваган шийр]], [[дорогостойн вансэмбэрүү]] зэрэг дэлхийд өөр аль ч газарт байхгүй [[ургамал]] бий.
== Засаг захиргааны хуваарь ==
[[Монгол Улсын аймгууд]], [[Монгол Улсын сумд]]
Монгол улсын нутаг дэвсгэр засаг захиргааны хорин нэгэн [[аймаг]], нэг [[Улаанбаатар|нийслэл хотод]] хуваагдана. Аймаг нь сум, сум нь багт хуваагддаг ба Нийслэл хот нь дотроо дүүрэг, дүүрэг нь хороонд тус тус хуваагдана.
[[File:Mongolian Aimags, Mongolia.png|thumbnail|right|400px]]
<table><tr><td>
* [[Улаанбаатар хот|Улаанбаатар]]
* [[Архангай]]
* [[Баян-Өлгий]]
* [[Баянхонгор]]
* [[Булган]]
* [[Говь-Алтай]]
* [[Говьсүмбэр]]
* [[Дархан-Уул]]
* [[Дорноговь]]
* [[Дорнод]]
* [[Дундговь]]
* [[Завхан]]
</td><td>
* [[Орхон]]
* [[Өвөрхангай]]
* [[Өмнөговь]]
* [[Сүхбаатар]]
* [[Сэлэнгэ]]
* [[Төв]]
* [[Увс]]
* [[Ховд]]
* [[Хөвсгөл]]
* [[Хэнтий]]
</td></tr></table>
== Эдийн засаг ==
[[File:1000 Tugriks - Recto.jpg|thumbnail|1,000 [[төгрөг]]]]
Монголын эдийн засаг нь [[хөдөө аж ахуй]] ба [[уул уурхай|уул уурхайд тулгуурладаг]]. Монголд ашигт малтмал элбэг байдаг бөгөөд үйлдвэрлэлд [[зэс]], [[нүүрс]], [[молибден]], [[цагаантугалга]], [[вольфрам]], [[алт|алтны олборлолт]] ихэд ач холбогдолтой.
Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод төвлөрч 30,000 гаруй хувийн бизнес үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Харин хотоос гадуурх хүн ам нь мал аж ахуйг ([[хонины аж ахуй|хонины]], [[ямааны аж ахуй|ямааны]], [[үхрийн аж ахуй|үхрийн]], [[морины аж ахуй|морины]], [[тэмээний аж ахуй]]) голчлон эрхэлдэг. Газар тариаланд голдуу [[улаан буудай]], [[арвай]], [[хүнсний ногоо]], [[улаан лооль]], [[тарвас]], [[чацаргана]], малын тэжээл ургамал тариалдаг. 2006 онд 1 хүнд оногдох ДНБ нь $2,100 байв<ref name="factbook-mn">CIA World Factbook: [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html ''Mongolia''] </ref>. ДНБ нь 2002 оноос хойш тогтвортой өсөж (2006 оны албан ёсны тооцоогоор жилд 7.5%-р) байгаа ч гэсэн том хэмжээний импорт, экспортын тэнцвэргүй байдлыг нөхөж амжаагүй л байна. ОХУ-д өгөх $11 тэрбум долларын өрийг 2004 онд $250 сая доллараар Монголын засгийн газар хэлэлцээрээр төлжээ.
Монголын эдийн засаг хэдийгээр өсөж байгаа ч гэсэн 2006 оны байдлаар хүн амын ядуурлын хэмжээ нь 32.2%<ref name="Yearbook2007"> Statistical Yearbook of Mongolia 2006, National Statistical Office, Ulaanbaatar, 2007 </ref>, [[ажилгүйдэл]] ба [[инфляци|инфляцийн]] түвшин нь тус тус 3.3% ба 9.5% байна. Монголын хамгийн гол худалдааны түнш бол [[Хятад]] орон байна. 2006 оны байдлаар Монголын нийт экспортын 68.4% нь Хятад руу явсан ба Монголын нийт импортын бүтээгдэхүүний 29.8% нь Хятадынх байлаа.<ref>Morris Rossabi, [http://www.jamestown.org/publications_details.php?volume_id=408&issue_id=3322&article_id=2369703 ''Beijing's growing politico-economic leverage over Ulaanbaatar''], The Jamestown Foundation, 2005-05-05, (retrieved 2007-05-29)</ref>
1991 онд Улаанбаатар хотод байгуулагдсан [[Монголын хөрөнгийн бирж]] нь нийт хувьцааны хэмжээгээрээ дэлхийд хамгийн жижигт тооцогддог байна.<ref name="Jeffs">{{cite news|url=http://www.efinancialnews.com/content/1047180747|title=Mongolia earns a sporting chance with fledgling operation |last=Jeffs |first=Luke |date=2007-02-12 |accessdate=2007-09-11 |work=Dow Jones Financial News Online}}</ref><ref name="IHT">{{cite news |url=http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|date=2006-09-19 |accessdate=2007-09-11 |title=Mongolian bourse seeks foreign investment |last=Cheng |first=Patricia |work=International Herald-Tribune}}</ref>
=== Аж үйлдвэр ===
ДНБ-ий 21.4%-г аж үйлдвэр хангадаг ба хөдөө аж ахуйн салбартай тэнцүүхэн байна (20.4%). Аж үйлдвэрлэлд [[барилгын материал]], [[уул уурхай]] ([[нүүрс]], [[зэс]], [[молибден]], [[хайлуур жонш]], [[цагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт]]), [[газрын тос]], хүнс ба ундааны бүтээгдэхүүн, малын гаралтай бүтээгдэхүүн боловсруулалт, [[ноолуур]], байгалийн нэхмэл үйлдвэрлэл зэрэг орно. Аж үйлдвэрлэлийн өсөлт нь 2002 онд жилд 4.1% байв. Уул уурхайн салбар нь Монголын хамгийн гол чухал аж үйлдвэрлэлийн салбаруудын нэг болж хөгжсөөр байна. Энэ нь Хятад, Орос, Канадын уул уурхайн компаниуд Монголд үйл ажиллагаагаа эрхлэх болсонтойгоор харагдаж байна. Дотоодын хоол хүнсний үйлдвэрлэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын тусламжтайгаар хурдацтайгаар өсөж байна.
=== Шинжлэх ухаан, технологи ===
1990-ээд оноос ардчилал хөгжснөөр Монгол улс нь [[технологи|технологийн салбараа]] хөгжүүлж эхэлжээ. Үүний үр дүнд нилээд олон тооны технологийн компаниуд үүсгэгджээ. Мөн [[Өмнөд Солонгос]], [[Хятад]] зэрэг ойр орчмын орнуудын технологийн компаниуд Монголд салбараа нээж эхлэж байна. [[Мэдээлэл харилцаа|Мэдээлэл харилцааны]] ба [[интернет|интернетийн]] үйлчилгээ олгогч компаниуд ихэссэнээр интернет ба утасны салбарыг өрсөлдөөнтэй болгожээ. Үүнээс хамгийн өрсөлдөөнтэй нь [[үүрэн телефон|үүрэн телефон утасны]] салбар бөгөөд одоо Монголын ихэнх нутгийг хамарч байна. Электроник ба механик аж үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад [[программ хангамж]] нь Монголд үйл ажиллагаагаа эрхэлдэг Монголын ба гадаадын компаниудад түлхүү хөгжиж байна.
ыыы
== Хүн ама ==
[[File:Mongolia-demography.png|thumbnail|Монголын хүн ам зүй. Хүн ам нь мянгаар.]]
2007 оны 7 сарын байдлаарх Монгол уласын нийт хүн амыг [[АНУ]]-ын хүн ам тооллогын товчоо 2,951,786 <ref name="US Census">[http://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html U.S. Census Bureau International Data Base]</ref> гэж үзэж байгаа бөгөөд энэ нь дэлхийд 138-д тооцогддог. Харин НҮБ нь хүн амыг 2,629,000<ref name="UN DESA PD">[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects]
The 2006 Revision Highlights</ref> хэмээн тооцож байгаа ([[АНУ]]-ын хүн ам тооллогын товчооны тооцооноос 11%-р бага). Монголын Үндэсний Статистикийн Хороо хүн амыг 2,612,900 гэж тооцно.
Хоёр хөрш орон болох [[Хятад]] ба [[ОХУ]]-ын хүн амтай харьцуулахад маш өчүүхэн юм. Монголын хүн амын ихэнх хувийг [[Монголчууд]] эзлэх боловч [[Казах]], [[Тува]] угсаатнууд цөөнх тоотой бий. 2000 оны тооллогоор Монголын хүн амын өсөлтийг жилд 1.2% гэж тооцож байна<ref>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects] The 2006 Revision Highlights</ref>. Нийт хүн амын 59% нь 30-аас доош насны, үүнээс 27% нь 14-өөс доош насныхан байна. Энэ харьцангуй залуу ба хурдацтай өсөж байгаа хүн ам нь бусад хөгжиж байгаа орнуудтай адил эдийн засагт нь хүндрэл учруулах болжээ.
Хүн амын 40% нь [[Төвдийн Буддын шашин|Төвдийн Буддын]] шашины урсгал болох [[Шарын шашин]]г шүтдэг, 30% нь шашингүй, 20% нь Бөөгийн шашинтай, 6% [[Христийн шашин|Христэд итгэгч]], 4% нь [[исламын шашин|исламын шашинтан]].
[[File:Enfant de Mongolie.jpg|thumbnail|Хөдөөний Монгол хүүхэд гэрийн өмнө]]
Нягтшил багатай Монгол улсын хүн амын нилээд хувь нь сүүлийн үеэс хотод амьдрах болжээ. Тал хувь нь Улаанбаатар ба аймгийн төвүүдэд амьдарч байна. Өрхүүд өвөл тосгонуудад, зун нь гэрт амьдрах хагас нүүдэлчин байдал нь хөдөө давамгайлж байна, гэхдээ бүтэн жилийн турш нэг газартаа байх газар тариалан эрхэлдэг өрхүүд ихэсч байгаа. Хүн амын 40% орчим нь [[нүүдэлчин]], эсвэл хагас нүүдэлчин амьдралтай.
Хүн амын 85% нь Монгол үндэстэн бөгөөд үүн дотроос [[Халх ястан]] давамгайлна. Эдгээр ястнууд нь голдуу хэлний онцлогоороо л ялгагддаг. Монгол угсаатнуудын 90%-г Халх эзэлдэг. Үлдэх 10%-г [[Буриад]], хойд хэсэгт [[Дөрвөд]], зүүн талд Дарьганга зэрэг эзэлдэг. Түрэг угсаатнууд ([[Хасаг]], [[Тува]], [[Уйгур|Чантуу]]) Монголын хүн амын 7%-г эзлэх бөгөөд үлдэх хүн амд Тунгус үндэстнүүд, Хятадууд, Оросууд багтана. 1991 онд [[ЗХУ]] бутарч Монголд үзүүлж байсан тусламж дууссанаар ихэнх Оросууд Монголоос гарчээ.
=== Хэлэн ===
Монгол уласын албан ёсны хэл нь [[Алтай хэлний язгуур|Алтай язгуурын]] [[Монгол хэлний бүлэг|Монгол хэлний бүлгийн]] [[Монгол хэл]] бөгөөд бичгийн систем нь Халх аялгуунд тохируулсан [[Кирилл үсэг|кирилл цагаан толгой]] юм. Мөн уламжлалт цагаан толгой болох [[Монгол бичиг|монгол бичгийг]] хэрэглэж буй. Нийт хүн амын 90% нь энэ хэлээр ярьдаг ба улс даяар олон аялгуутай. Үүнд: Буриад, Ойрад зэрэг ордог. Баруун аймгуудад [[Казах хэл|Казах]] ба Тува хэлнүүд мөн яригддаг. [[Англи хэл]] нь Монголд хамгийн их яригддаг гадаад хэл, үүний дараа [[Орос хэл]] орно. Энэ нь социализмын үед монголчууд Оростой харилцаа холбоо маш их байсантай холбоотой ба харин 1990-ээд оноос хойш англи хэл нь хамгийн их яригддаг гадаад хэл болж байна. Албан ёсоор 18835, хараар 11081 монгол иргэн [[Өмнөд Солонгос]]т ажиллаж байгаа (2010 оны 9 сарын 30-ны байдлаар) тул [[солонгос хэл]]<ref>{{cite news|publisher=Office of the President, Republic of Korea|url=http://english.president.go.kr/cwd/en/archive/archive_view.php?meta_id=en_dip_2006&category=164&id=923b8c655856408486c7764f|date=[[2006]]-[[05-05]]|accessdate=2007-08-17|title=Today in Mongolia: Everyone can speak a few words of Korean|last=Han|first=Jae-hyuck}}</ref> нь бас газар авч байна. Урд хөршийн хэл болох [[хятад хэл]]ийг хүмүүс сүүлийн үед сонирхох болж, залуучуудын дунд [[япон хэл]] ч бас түгээмэл болж байна.
=== Шашин ===
[[File:Gandan Monastery 26.JPG|thumb|[[Гандантэгчэнлин хийд]]ийн<br />Мэгжид Жанрайсиг сүм]]
Төв Азийн нүүдэлчдийн адил бөөгийн шашин, мөнх тэнгэрийн шүтлэгийн төрлүүд одоогийн Монгол улсын нутагт түгээмэл байжээ. Эдгээрийг аажмаар Төвдийн Буддизм эзэмдсэн ч гэсэн бөөгийн мөргөл зэрэг нь Монголын шашны соёлд өөрийн ул мөрөө үлдээжээ. Одоо ч гэсэн үйлдэгддэг бөө мөргөлийн уламжлалуудын нэг бол овоо тахих ёслол юм.
20-р зууны үеэр коммунист засгийн газар нь шашны уламжлалт ёслол, үйлүүдийг зогсоож байжээ. [[Их Хэлмэгдүүлэлт|Их Хэлмэгдүүлэлтийн]] үеэр [[Хорлоогийн Чойбалсан|Хорлоогийн Чойбалсангийн]] удирдлага доор Монголын ихэнх сүм хийдүүд ба лам нарыг хэдэн мянгаар нь хороож байжээ.
1991 онд коммунист засаглал унаснаар шашны эрх чөлөөтэй болж, коммунизмын өмнө гол шашин байсан [[Төвдийн Буддизм]] дахин сэргэж хамгийн түгээмэл шашин болжээ. [[Христосын шашин]], [[Ислам]]ын шашин ч гэсэн дэлгэрч эхэлжээ.
21-р зуунд зарим судлаач, төрийн зүтгэлтэн нар Мөнх тэнгэрийн шүтлэгийг сэргэх асуудлыг хүчтэй тавих болжээ. 2006 онд Мөнх тэнгэр судлалын олон улсын хурлыг Улаанбаатарт зохион байгуулсан юм.
=== Боловсрол ===
[[Социолизм|Социализмын]] үед боловсролын салбар нь хамгийн амжилттай хөгжжээ. Бичиг үсэг үл мэдэх явдал нь нүүдэлчин өрхүүдийн хүүхдүүдэд зориулагдсан дотуур байртай сургуулиудын тусламжтайгаар бараг бүтнээрээ арилгагджээ.
1911 оны үндсэний эрх чөлөөний хувьсгалын дараа хойч залуу үеээ дэлхийн олон улс түмний адил эрдэм боловсролд сургах талаар шинэ дэвшилтэт үзэл санаа сэргэсэн юм. Улмаар 1921 оны ардын хувьсгалын ялалтын үр дүнд анхны бага сургууль (одоогийн [[3 дугаар сургууль]]) байгуулагдсан бол 1923 оны 2 сарын 16-ны өдөр шинэ Монгол улсын анхны дунд сургууль болох [[1 дүгээр сургууль]] үүсэн байгуулагджээ. Энэ сургуульд [[Монгол хэл|Монгол хэл бичиг]], [[Орос хэл|Орос]], [[Англи хэл|Англи]], [[Франц хэл|франц]], [[Герман хэл|Герман]], [[Хятад хэл|Хятад]] хэлнүүд болон [[Математик|Тооны ухаан]], [[Физик|Бодисын зүй]], [[Хими|Хувилахуй ухаан]] , [[Одон орон|Одон орныг судлахуйн ухаан]], [[Газарзүй|Дэлхийн байдал]], [[Түүх]], [[Биеийн тамир|Биеийн хөгжил]], [[Дуу хөгжим]], [[Уран зохиол|Утга зохиол]], зэрэг шинжлэх ухааны хичээлүүдийг тодорхой хуваарь, сонголттойгоор заадаг байжээ. 1 дүгээр дунд сургуулийн анхны төгсөгчид болох 57 хөвгүүд охид 1926 онд [[Франц улс|Франц]], [[Герман]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]] улсад боловсрол эзэмшихээр 30 хүүхэд явсанаас 6 хүүхэд нь эмэгтэй байсан. Тэд бол шинэ Монголын анхны өндөр боловсролтой сэхээтнүүд болсон түүхтэй. 1929 он хүртэл ганцхан 1 дүгээр дунд сургууль байсан бөгөөд түүнээс хойш хот, хөдөөд олон дунд сургуулиуд байгуулагдсан. 1 дүгээр сургууль 1938 онд анхны бүрэн дунд сургууль буюу 10 жилийн сургууль болж өргөжсөн юм.
1990-ээд оноос дотуур байртай сургуулиудад хийх хөрөнгө оруулалт багассанаар бичиг үсэг үл мэдэх явдал арай ихэсчээ.
[[Ерөнхий боловсролын сургуулиуд|Бага дунд боловсрол]] нь нийтдээ анх арван жил үргэлжилж байсан боловч 2008 оноос 12 жил болсон<ref>[http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=1134602 Olloo.mn](Mongolian)</ref>.
Монголын үндэсний их сургуулиуд нь бүгд [[Монгол Улсын Их Сургууль]] ба [[Монгол Улсын Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль|Монгол Улсын Шинжлэх Ухаан, Технологийн Их Сургуулиудаас]] үүссэн байна.
Монгол хүүхдүүд олон улсын чанартай математик физик зэрэг олон уралдаан тэмцээн олимпиадад эхний 3 байр эзэлж дэлхийд эх орныхоо нэрийг мандуулж яваа
=== Эрүүл мэндэ ===
Эрүүл мэнд, асрамжийн байдал Монголд хурдацтай хөгжиж байгаа<ref>http://mirror.undp.org/Mongolia/publications/NHDR-2007-Eng.pdf [[UNDP]] Mongolia National Human Development Report</ref> ба үүний үр дүнд дундаж наслалт дээшилж байгаа.
АНУ-ын Тагнуулын төв газрын Дэлхийн мэдээллийн ном (CIA World Factbook)-ынхаар төрөлтийн хувь хэмжээ (нэг эмэгтэйд ногдох төрөлтийн тоо) нь 2.25<ref>[http://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html U.S. Census Bureau International Data Base]</ref>-1.87<ref>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects] The 2006 Revision Highlights</ref>, хүн амын дундаж наслалт 67<ref>[http://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html U.S. Census Bureau International Data Base]</ref>-68<ref>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects] The 2006 Revision Highlights</ref>, Амьд төрсөн 1000 хүүхдэд ногдох нялхсын эндэгдэл 1.9%<ref name="NMH Yearbook 2006">[http://www.nchd.mn/pdf/uzuulelt/2006.pdf National Ministry of Health Yearbook 2006]</ref>-4%<ref>[http://www.unicef.org/infobycountry/mongolia.html UNICEF - At a glance: Mongolia]</ref>; таван наснаас дооших хүүхдийн нас баралт 4.3%<ref>[http://ubpost.mongolnews.mn/index.php?option=com_content&task=view&id=1244&Itemid=1 UBPost: Child Mortality Rate Has Decreased, UNICEF Says]</ref> байна.
2002 оны байдлаар нийт 33273 эрүүл мэндийн ажилтантай, үүнээс 6823 нь эмч, 788 нь эм зүйч, 7802 нь сувилагч, 14091 нь дунд түвшний ажилчид байна. Одоогийн байдлаар 10.000 хүн тутамд 27.7 эмч, 75.7 эмнэлэгийн ор тус тус ноогдож байна.
== Соёл ==
[[File:Naadam.jpg|thumbnail|right|200px|Наадмын үеэрх Хүй долоон худгийн дэнж]]
=== Баяр ёслол ===
[[Наадам]] жил бүрийн 7 сарын 11-нд болдог. Уг баяраар түүхэн монгол спортууд болох хурдан морь уралдуулах, сур харвах, бөх барилдах зэрэг эрийн гурван наадмыг зохион байгуулдаг. Мөн жил бүрийн хаврын эхэн сард болдог Цагаан сараар монголчууд ах дүү төрөл төрөгсдөөрөө бие биенийдээ зочилж, золгон, бэлэг солилцдог уламжлалтай.
{|class="wikitable"
|-
!Огноо||Баяр||Тайлбар
|-
||[[1 сарын 1]]||[[Шинэ оны эхний өдөр]]||Орон даяар амардаг.
|-
||1 сарын 25-аас 2 сарын 25-ны хооронд||[[Цагаан сар]]||Билгийн тооллын Шинэ жил. Хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгэнд тэмдэглэдэг.
|-
||[[3 сарын 8]] ||[[Олон улсын эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдөр]]||Мартын баяр.
|-
||[[6 сарын 1]]||[[Хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдөр]]||Эх үрсийн баяр болон Хүүхдийн баяр зэрэг олон нэршилтэй.
|-
||[[7 сарын 11-13]]||[[Наадам]]||Бүх нийтээр амарч, уламжлалт баяр наадмаа тэмдэглэдэг.
|-
||[[11 сарын 26]]||[[Улс тунхагласны өдөр]]||
|-
||[[12 сарын 29]]||[[Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын өдөр]]||Манж Чин Улсын дарлалаас гарч, тусгаар тогтнолоо сэргээсэн өдөр.
|-
* Энд улс даяар амарч тэмдэглэдэг баяруудыг багтаасан болно.
=== Барилгын ур хийц ===
[[Файл:Gurvger.jpg|thumbnail|right|200px|Гурвансайханы нурууны урдах нэгэн Монгол гэр]]
Улалжлалт сууц болох [[гэр]] нь Монголын барилга урлалын суурь юм. Гэр нь мод, эсгийг ашиглан ихэвчлэн 5-6 ханатай, унь, тоононд тулж босдог, дугуй хэлбэртэй, бөмбөгөр дээвэртэй ба угсардаг оньст бүтээцтэй, нүүдэлчин амьдралд тохирсон эртнээс орон сууцаас гадна сүм, хийд, орд, өргөө ч болдог байв. 16-17-р зуунаас чулуу, тоосгийг ашиглаж, суурин байрлах гэр хэлбэрийн сүм, дуган баригдаж эхэлсэн.
Эрдэмтэн Чүлтэм Монголын барилгын ур хийцийг Монгол, Төвөд, Хятад, эсвэл эдгээрийн хослол хэмээн ангилсан байдаг. Мэдэгдэж буй анхны дөрвөлжин ханатай хийц бол Занабазарын 1654 онд байгуулсан Батцагаан дуган юм. Гэр хэлбэрийн жишээ бол Улаанбаатарт байх Дашчойлин хийдэд байх гэр хэлбэрт сүм юм. Харин 1904 онд баригдсан Чойжин ламын сүм нь Хятад хийцээр баригджээ. Гандантэгчэнлингийн Цогчин нь Хятад-Монгол хосолмол ур хийцтэй юм.
=== Дуу хөгжим ===
Монгол нь дуу хөгжмийн уламжлал ихтэй. [[Хөөмий]], [[морин хуур]], бусад утсан хөгжмийн зэмсэг, [[богино дуу|богино ба]] [[уртын дуу]] зэрэг нь бүгд эртний дуу хөгжмийн өвүүд юм.
Мөн Хубилай хааны дэргэд 1800 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй оркестр байсан тухай түүхэн сурвалж байдаг ба монголчууд Ази тивдээ хамгийн анх дуурийн театртай болжээ.
20-р зуунаас [[Дэлхий дахины сонгдог хөгжим|барууны сонгодог хөгжим]] монголд орж ирсэн бөгөөд монголын өөрийнх нь сонгодог хөгжимтэй нийлүүлсэн хувилбаруудыг хөгжмийн зохиолчид гаргаж ирж байна. Харин одоо [[Рок хөгжим|рок]], [[Поп, Р-анд Би хөгжим|поп]], [[Транс хөгжим|транс]], [[Хип хоп хөгжим|хип-хоп]] хөгжимийг залуу дуучид тоглож газар авч байна.
=== Кино урлаг ===
Социализмын үед МАХН нь киног ашиглаж өөрийн үзэл, санаануудыг сурталчлах хэрэгсэл болгож байсан. Анхны кинонууд нь ардын ба хувьсгалын баатруудын сэдэвтэй байсан бол 1950-аад оноос ажилчин ангийн баатруудын сэдэвтэй болсон байна. 1970-аад оноос баримтат кинонууд, өдөр тутмын амьдралын тухай сэдэвтэй кинонууд гарах болов.
Ардчилал гарсны дараа кино урлаг тодорхой цаг хугацааны турш доройтсон боловч сүүлийн үед сэргэж байна. Япон-Монголын хамтарсан "Чингис хаан" кино зэрэг гадаадын байгууллагын тусламжтайгаар кино бүтээх, мөн Доржхандын Төрмөнх, [[Даваагийн Бямбасүрэн]] зэрэг бие даасан найруулагчид гарах болжээ. Бямбасүрэнгийн "[[Ингэн нулимс]]" кино нь 2005 онд [[Оскарын шагнал]]ын шилдэг гадаад баримтат киноны төрөлд нэр дэвшиж байсан удаатай.
=== Хоол ===
Монголчуудын уламжлалт хоол хүнсэнд [[мах]], [[цагаан идээ]] зонхилдог байв. Хонь, үхрийн махыг хамгийн түгээмэл хэрэглэдэг бөгөөд төрөл бүрийн сүү боловсруулж цагаан идээ хийдэг. Монголчууд эртнээс хавар, зун, намар нь сүү цагаан идээгээр зусдаг байв. 20-р зуунаас Европ хүнсний ногоо монголчуудын хоол хүнсний чухал хэсэг болсон. Сүүлийн үед ногоон хоолтон хүмүүс их бий болж байгаа. Үндэсний хоол нь бууз юм.
== Спорт ==
[[File:WrestlingHouse.JPG|thumbnail|right|200px|[[Бөхийн Өргөө]]]]
[[Эрийн гурван наадам]] болох [[морины уралдаан]], [[сур харваа]], [[үндэсний бөх]] нь Монгол даяар хамгийн их тархсан, хамгийн олон үзэгчтэй спортын төрлүүд юм. Наадмын үеэр [[шагай харвах]] тэмцээнүүд ч гэсэн болдог.
Хамгийн их дэлгэрсэн спорт бол эрийн гурван наадмын гол төрөл, [[үндэсний бөх]] юм. Монгол бөхийг анх 7000 жилийн өмнө үүссэн гэж түүхчид үздэг байна. Монгол бөхөөр элдэв маргааныг цэгцлэж шийдвэрлэх явдал нь [[Монголын нууц товчоо|Монголын нууц товчоонд]] ч гардаг ажээ. Улсын бөхийн тэмцээнүүдэд улсын өнцөг булан бүрээс хэдэн зуун бөхчүүд ирж өрсөлддөг.
Сүүлийн үед [[ширээний теннис]], [[жудо]], [[сагсан бөмбөг]], [[хөлбөмбөг]] зэрэг спортууд нь дэлгэрч байгаа. Ширээний теннисээр олон улсын хэмжээнд монгол тамирчид оролцоx болж байна.
=== Олон улсад ===
Монгол бөхчүүд [[Япон]]ы [[сүмо]] бөхөд маш амжилт гаргах болсон. 2003 онд [[Долгорсүрэнгийн Дагвадорж|Асашёорюү]] нь анхны Монгол ёкозүна (сүмогийн аварга) болсон ба 2007 онд [[Мөнхбатын Даваажаргал|Хакүхо]] хоёр дахь нь болжээ.
Одоогоор Монгол улсын тамирчид [[зуны олимп]]оос 2 алт, 7 мөнгө, 10 хүрэл медаль хүртээд буй.
Жүдогийн 100 кг-н жинд [[Найдангийн Түвшинбаяр]] [[Бээжингийн олимп]]ийн үеэр Монголын анхны алтан медалийг авчирсан.<ref>{{cite web
| url = http://edition.cnn.com/2008/SPORT/08/15/mongolia.medal/index.html
| title = Mongolia wins first-ever gold medal
| author = Mark Bixler
| publisher = CNN.com/world sport
| date = 2008-08-15
| retrieved = 2008-08-16
}}</ref>
[[Буудлага|Буудлагын төрөлд]] Монгол эмэгтэйчүүд амжилт үзүүлэх болсон. [[Доржсүрэнгийн Мөнхбаяр]] нь хоёр удаагийн дэлхийн аварга, Олимпийн хүрэл медальт (одоо [[Герман]]ы иргэн болсон), харин [[Отрядын Гүндэгмаа]] болон [[Цогбадрахын Мөнхзул]] нь 25 метрийн [[гар буудлага|гар буудлагын]] төрлөөр 2007 оны 5 сарын байдлаар тус тус дэлхийд 2, 3-т эрэмбэлэгджээ.<ref>{{cite web
| title = World ranking: 25 m Pistol Women
| url = http://www.issf-shooting.org/update/worldranking.asp?mode=allbyevent&event=SP
| publisher = [[International Shooting Sport Federation]]
| date = [[2007-05-29]]
| accessdate = 2007-06-04
}}</ref>
[[Бокс]]ын төрөлд сүүлийн үед ихээхэн амжилт гаргаж байгаа. Бээжингийн олимпод 4 боксчин оролцсоноос [[Энхбатын Бадар-Ууган]] алт, [[Пүрэвдоржийн Сэрдамба]] мөнгөн медаль авсан. Бадар-Ууган нь мөн 2007 оны Дэлхийн аваргаар мөнгөн медаль хүртжээ.
[[Байт харваа]]ны төрөлд [[Бээжингийн паралимп]]аас [[Дамбадондогийн Баатаржав]] алтан медаль авсан.
[[Хөлбөмбөг]] нь залуучууд, хүүхдүүдийн дунд түгээмэл болсон. 1990-ээд оноос Монголын хөлбөмбөгийн шигшээ нь дахин тоглох болсон боловч том хэмжээний тэмцээнд орж чадаагүй л байна.
Мөн сүүлийн жилүүдэд марфон гүйлт гар бөмбаг сагсан бөмбөг урьдныхаасаа илүү хагжиж байгаа бөгөөд барагМонгол хүүхэд бүр гар бөмбөг сагсан бөмбөгийг маш чадварлагаар тоголож байна .2010 онд Монголоос дэлхийн шатрын аварга төрөн гарсан юм Энхэхүү шатарчин нь 10 настай Номин-Эрдэнэ хэмээх охин юм
== Нэмэр ==
* [[Монгол үндэстэн]]
* [[:Ангилал:Монголчууд|Ангилал:Монголчууд]]
== Лавлах бичиг ==
<references/>
== Хэтдээ унших ==
* [http://www.britannica.com/nations/Mongolia ''Mongolia''], Британника нэвтэрхий толь (англи хэлээр)
* [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html АНУ-ын ТТГ-ын Дэлхийн мэдээллийн ном] (англи хэлээр)
* [http://www.state.gov/p/eap/ci/mg/ ''Монгол улсын тухай''], АНУ-ын Төрийн департмент (англи хэлээр)
* ''Энэхүү өгүүлэлд Конгрессийн Номын сангийн улсуудын судалгаанаас материал авсан. Энэ нь АНУ-ын засгийн газрын бүтээл тул нийтэд өмчлөгдсөн.''
* "Монголчуудын түүх" Плано Карпини, орчуулсан Л. Нямаа, 2006, Интерпресс
== Гадны холбоос ==
* [http://www.pmis.gov.mn Монгол улсын төрийн байгууллагуудын цахим сүлжээ]
* [http://www.open-government.mn/ Монголын нээлттэй засаг] - Засгийн газрын албан ёсны цахим сүлжээ
* [http://www.mongolia-tour.com/ Монголын аялал жуулчлалын байгууллагуудын нэгдсэн цахим сүлжээ]
* [http://www.mongolia-mining.com/ Монголын уул уурхайн салбарын талаархи олон улсын мэдээ]
* {{Commonscat|Mongolia|Монгол}}
{{Аази}}
[[Category:Монгол]]
[[Category:Ехэ Найманай оронууд]]
[[Category:Дурна Аазиин оронууд]]
[[Category:Аралай оронууд]]
[[Category:Газар зүй]]
| |||