Буряад Улас: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

Зосоохинь усадхагдаа Зосоохинь нэмэгдээ
Заһабариин тодорхойлон бэшэлгэ үгы
Blanked the page
1 мүр:
{{Ородой Холбооной Уласай сүбъеэктэ тухай мэдээн
| BxrNm = Буряад Орон
| OfNm1 = Бурятия
| RuNm = Республика Бурятия
| FSFlag = [[File:Flag of Buryatia.svg|200px|Буряад Уласай туг]]
| FSCoA = [[File:Coat of Arms of Buryatiya.svg|90px|Буряад гүрэнэй һүлдэ]]
| FlagLnk = Буряад Уласай туг
| CoALnk = Буряад гүрэнэй һүлдэ
| FSMapName = Map of Russia - Buryat Republic (2008-03).svg
| FSCtrWhat = Ниислэл
| FSCtrNm = [[Улаан Үдэ]]
| AreaRnk = 15
| TotArea = 351300
| WaterPrcnt = 6.0
| PopRnk = 56
| PopQty = 963492
| PopCtDate = 2010
| PopulationRank = 56
| UrbanPopulation = 544818
| RuralPopulation = 418674
| FedDistrNm = Шэбэрэй
| EcRegNm = Зүүн Шэбэрэй
| CadNo = 03
| LangLangs = s
| OfLangs = [[Буряад хэлэн|буряад]], [[Ород хэлэн|ород]]
| HeadTtl = [[Юрэнхылэгшэ]]
| HeadNm = [[Наговиицын, Вячеслаав Владиимирович|Вячеслаав Наговиицын]]
| PrimeTitle = {{SIL|Chairman of the Government}}
| PrimeName = [[Наговиицын, Вячеслаав Владиимирович|Вячеслаав Наговиицын]]
| ViceTtl = [[Юрэнхылэгшэ — Засагай Газарай Түрүүлэгшэ]]
| ViceNm =[[Дагбын Бадрын Иннокеэнтий|Дагбын Иннокеэнтий]]
| LegislTtl = [[Арадай Хуралай Түрүүлэгшэ]]
| LegislNm = [[Лубсанай Гомбын Алигсаандар|Лубсанай Алигсаандар]]
| FSAnthem = [[Буряад Республикын дуулал]] [http://buriatia.ru/gymn_of_buryatia.mp3 (''{{SIL|Download}}'')]
| AnthemLink = [[Буряад Уласай дуулал]]
| MSKS = +5
}}
'''Буряад Орон''' ({{хэлэн+ru|Респу́блика Буря́тия}}) — [[Ородой Холбооной Улас]]ай [[сүбъеэкт]]. [[Шэбэрэй холбооной тойрог]]ой зайда оролсоно.
 
== Газар дайдынь байгууламжа ==
Буряад Республика [[Аази]] түбиин дунда, Зүүн [[Шэбэр]]эй <small>(Сибиириин)</small> баруун хубиин <small>(Забайгалиин)</small> ой, талата дайда болон Монголой үргэн талын хоорондо оршодог. Түмэр харгыгаар [[Улаан Үдэ]]һөө [[Мушхаваа]] хүрэтэр 5 519 модо, Номгон далайн эрье хүрэтэр 3 500 модо болодог. Сагай эрилтэдэ хүрэмөөр ниидэхэ онгосын буудал <small>(агаарай поорто)</small> ба Буряад Республикай дайдаар гарадаг Трансшэбэрэй түмэр харгы гансашье ороной бүхы нютаг можонуудтай болон Эброопын оронуудтай бэшэ, мүн Зүүн-урда Аазиин оронуудтай харилсаанай зам бии болгоно.
 
Буряад Республика Ородой Холбооной Уласай Аази-Номгон далайн бүһэ нютагай оронуудтай харилсаа тогтооходо зохид һуури эзэлнэ. Буряад ороной дайда [[Байгал]] далайе зүүн, зүүн-урда тээһээнь хүреэлдэг, Буряадта Багалай эрьеын шэгэй 60% байдаг. Арад зоной дунда [[Байгал]] нангин далай гэдэг. Энэ үзэсхэлэнтэ далайн эрьеын дүрбэнэй гурбан хуби Буряад орондо багтадаг.
 
Буряад ороной газар дайда 351,3 мянган дүрбэлжэн модо <small>(км)</small> талмайтай. Хэмжээгээрээ Буряад орон Ярмаантай ойролсоо юм, Шэнэ Зелаандиһаа 1,3 дахин үлүү.
 
Уласай урда зүгөөр Монгол оронтой хилэ зурыдаг. Зүүн тээһээ [[Ородой Холбооной Улас]]ай [[Забайгалиин хизаар]]ой, баруун тээһээ багашаг зайда [[Эрхүү можо]], [[Тува Республика | Тува Улас]]тай хилэтэй.
=== Захын сэгүүд ===
;Зүүн сэг
:116°55'E
;Баруун сэг
:98°40'E
;Үмэнэдэ сэг
:Сүхэ голой дунда урадхал (49°55'N)
;Умарада сэг
:57°15'N
 
== Байгаали ==
Буряад ороной нютаг дэбһэгэр олон үнгэ янзатай. Эндэ Швицаарай Аальпын адли байгалиин үзэгдэл, Монголой үргэн тала, Шэбэрэй ой модониие хаража болоно.
 
Буряад орондо амидардаг зон Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриие шүтэдэг. Уласта ехэнхидээ нарантай сэлмэг үдэрнүүд болодог бүгөөд жэлдэ гурбан зүгһөө илүү үдэр наран гарана. Хуурай уларилтай.
 
=== Газарай хэлбэри ===
Буряад ороной хамаг газар дайдаар хашарангүй ябажа харабал, халзан сагаан оройтой [[Мүнхэ-Һарьдаг]] <small>(ородоор: Мунку-Сардык)</small> үндэртэй (3491 м), аха дүүнэр шэнгеэр жэрыһэн '''Зүүн Саяан''' уулануудтай <small>(ородоор: Восточные Саяны)</small> (Топоографуудай орьёл <small>(ородоор: пик Топо́графов)</small>, 3044 м; Мүнхэ-Саһан <small>(ородоор: Мунку-Сасан)</small>, 3164 м, Түнхэнэй мундарганууд <small>(ородоор: Тунки́нские гольцы́)</small>, 3284 м; Кропооткиной дабаан <small>(ородоор: хребе́т Кропо́ткина)</small>, 3114 м, Бүлэнэй мундарганууд <small>(ородоор: Бе́льские гольцы́)</small>, Ехэ Саяан <small>(ородоор: Большо́й Сая́н)</small> дабаан, Хутиин мундарганууд <small>(ородоор: Кито́йские гольцы́)</small>, Ахын дабаан <small>(ородоор: Оки́нский хребе́т)</small>).
 
Ондо хадын байгуулалтанууд: ''[[Байгалай хадата газар]]'' <small>(ородоор: Байкальская горная область)</small> хоёр зуунай хараанда зэлэ татан байдаг Баргажанай <small>(ородоор: Баргузинский)</small> (2840 м) Бархан үндэртэй, халюуран харагдадаг hамар Дабаан <small>(ородоор: Хамар-Дабан)</small>, Үргэдэй мундарга <small>(ородоор: Ургудеевский голец)</small>, 2758 м) удаалан дахуулһан суутай зургаан уулануудтай, Улаан-Бургааһан <small>(ородоор: Улан-Бургасы)</small> (Хурха, 2758 м), Байгалай </small>(ородоор: Байкальский)</small>, Хара болдог <small>(ородоор: гора Черского)</small>, 2588 м, Ихаадай <small>(ородоор: Икатский)</small> (2588 м), Бага hамар Дабаан <small>(ородоор: Малый Хамар-Дабан)</small>, Хангаруулай <small>(ородоор: Хангарульский)</small> (2623 м), Хүрбын <small>(ородоор: Курбинский)</small> (1777 м), Голондын <small>(ородоор: Голондинский) (1510)</small>, Зусы дабаан (Зусы уула, 1501 м), Худанай дабаан <small>(ородоор: Худанский хребет)</small>, Буруул уула, 1324 м, Хамбын <small>(ородоор: Хамбинский)</small>, Зүүн Мүрэнэй (Зуун Мориной) <small>(ородоор: Зун-Муринский)</small> хадын шэлэтэй;
''Байгал-Ара Хингаанай хадалиг газар'', хоёр хубиһаа бүридэнги байдаг: Ара Хингаан хадалиг газар <small>(ородоор: Становое нагорье)</small>, Хойто-Мууяын <small>(ородоор: Северо-Муйский)</small>, 2537 м, Урда-Мууяын <small>(ородоор: Южно-Муйский)</small> (Уендекут уула, 2665 м), Мууяханай <small>(ородоор: Муяканский)</small> (2473 м) дабаатай, Хойто-Байгалай хадалиг газар <small>(ородоор: Се́веро-Байка́льское наго́рье)</small> (Сынныр (Иняптуг уула <small>(эвэнкеэр: Иняптук)</small>, 2578 м), Дээдэ Ангарай <small>(ородоор: Верхнеанга́рский)</small> (2608 м), Дэлюүн-Уранай <small>(ородоор: Делюн-Уранский)</small>) (2331 м) дабаатай);
 
''[[Сэлэнгын дээдэ газар]]'' <small>(ородоор: Селенги́нское плоского́рье)</small>, 1300-1800 м: Борьёогой (Боргойн) дабаан <small>(ородоор: Борго́йский)</small> (1240 м); Зэдын (Жадын) дабаан <small>(ородоор: Джиди́нский хребе́т)</small> (2027 м); Хүлүшевской <small>(ородоор: Ключевско́й)</small> дабаан (1802 м), Моностой дабаан, Сагаан дабаан <small>(ородоор: Саган-Дабан)</small>, Бүргэтэй <small>(ородоор: Бургуту́й)</small>;
 
* ''[[Витимэй дээдэ газар]]'' <small>(ородоор: Витимское плоскогорье)</small>, 1200-1500 м: Быйсыхан дабаан (1522 м); Бабанта <small>(ородоор: Бабанты)</small> ууланууд (2503 м);
* ''Заганай дабаан'' <small>(ородоор: Заганский хребет)</small> (1382 м);
* ''Малханай дабаан'' <small>(ородоор: Малханский хребет)</small> (1714 м);
* ''Сагаан дабаан'' (1425 м);
* ''Сагаан хүртэй'' <small>(ородоор: Цаган-Хуртэй)</small> (Бүгэтэй мундарга <small>(ородоор: Голец Бугутуй)</small>, 1557 м);
* ''Ябалан дабаан'' <small>(ородоор: Я́блоновый хребет)</small>;
* ''Акадеэмиин дабаан'' (уһан дорохи) <small>(ородоор: Академи́ческий хребе́т)</small>;
* ''Гурбан дабаан'' <small>(ородоор: Гу́рбан-Даба́н)</small>.
 
=== Ашагта малтамалнууд ===
Буряад орон үнэтэй баялигаа нээгээгүй орон бэлэй. Газарай гүндэ Менделеевэй хүсэнэгтэй олонхи зүйл бии. Тухайлбал, [[алтан]], ошор эрдэни (алмас), [[гянта]] <small>(вольфраам)</small>, [[молибдеэн]], [[кварциит]], [[шулуун нүүрэһэн]], [[хүрин шулуун нүүрэһэн]], [[бал шулуун]] <small>(графиит)</small>, [[гантиг]], [[полиметаалл]]нууд, [[түмэртэй холисо]], хүнгэн сагаанай хүдэрнүүд <small>([[боксиидууд]])</small>, [[апатиидууд]], [[шулуунай шүрбэһэн]], [[ураан]], [[сайр]], бериили, хара туулган, строонци, [[манган]]тай <small>(маарганецтай)</small> холисо, сынныриит, хризотил-шүрбэһэн шулуун, цеолиит, перлиит (галта уулын шэл), шэл шулуун, хас <small>(нефриит)</small>, титаанай түүхэй эд, сүүмэг хүсэлэй дабһын <small>(фосфаадай)</small> түүхэй эд, шухаг түмэрнүүд, [[дис]], карбонаадай түүхэй эд, флюориидай түүхэй эд болон бусад ашагта малтамал байна.
 
=== Уһанай зүй ===
''Дэлгэрэнгые [[Буряад Уласай уһан зүй]] һэдэбые үзэнэ үү.''<br />
Буряадта 25 мянган гаран гол мүрэнүүд бии, тэдэнэй дүн хамта ута — 215 мянган тухай модо. Һамар жэмэсүүдээр элбэг эдэ олон уулануудаймнай ара үбэрһөөнь бурьялан харьялһан юһэн мянга гаран булаг, горход байха.
 
=== Байгаалиин баялигууд ===
Гурбан зуун табин мянган дүрбэлжэн модо <small>(км)</small> дайдын гурбанай хоёр хубинь ой модоор бүрхөөгдэнхэй. Хододоо ногооржо байдаг юһэн зүйлэй шэлбүүһэтэ модод ургадаг, гол түлэб дүшэн янзын набшаһата модоор холимог байдаг.
 
Уласай бахархал гэхэдэ алдарта [[аршаан]]ууд болоно. Тэдэнэй олонхинь аяар ⅩⅦ-ⅩⅧ-дугаар зуунай үедэ бии болоһон түүхэтэй. Эдэ аршаанууд ехэнхидээ Буряадай баялиг болохо халуун уһатай булагууд, эмнэлгын шабарнуудын хажууда байдаг. Мэдээжэ [[Түнхэн аймаг|Түнхэнэй]] [[Аршаан]], [[Хабаансха аймаг|Хабаансхын]] [[Халуун аршаан]] болоно.
 
Буряад орондо амитан, ургамалай аймаг олон янза байдаг. 2500 янзын амитад болон загаһад, тэдэнэй 250-ниинь гансал Байгал далайда болон тэрэниие тойроһон газарта байдаг. [[Улаан Ном]]до ороһон, онсо шухал, хобор зүйлэй амитан, [[ургамал]] олон юм. Байгалай хаб загаһан, омоли, баргажанай булган бүхэ дэлхэйдэ алдартай. Байгал нуурай зүүн эрье оршомоор эмэй [[ургамал]] элбэг бии.
 
== Түүхэ ==
Эртнээс нааш [[Монгол]] угсааны нүүдэлчид оршин сууж ирсэн тус нутаг [[1206]] онд байгуулагдсан [[Ехэ Монгол Улас]]ынь бүрэлдэхүүнд багтаж байв.
 
[[16-р зуун]]ы үеэс [[алт]], ангийн арьсаар баялаг тус нутагт [[Ородын эзэнт гүрэн|Хаант Ород Улас]]ын худалдаачид, цэргүүд суурьшиж эхэлсэн аж. Ородууд [[1666]] онд [[Үдэ гол]]ын хөндийд цайз барьж, Дээд Үд буюу Верхне-Удинск хэмээн нэрлэсэн нь хожмын Улаан-Үдэ хот бөгөөд тэр үеэс тус бүс нутгийн төв болсон юм. [[1689]] онд [[Манж Чин гүрэн]], Хаант Оросын хооронд байгуулсан [[Нерчинскийн гэрээ]] ёсоор албан ёсоор Ородын мэдэлд шилжсэн байна.
 
Хожим [[1917]] оны [[Октябрийн хувьсгал]]ын дараа нэг хэсэг цагаан арми болон Жибэн улсад эзлэгдэж байсан бөгөөд [[1920]] онд [[Алс Дорнодын Бүгд Найрамдах Улас]] Дээд Үдэд нийслэлтэйгээр оршин тогтнож байв. [[1922]] онд [[Зөвлөлт Холбоот Улас]]ад нэгтгэгдсэний дараа [[1923]] онд [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Буряад Монгол Улас]] болон зохион байгуулагдсан юм. [[1958]] онд тус уласынь нэрнээс Монгол гэдэг үгийг хасчээ.
 
[[1991]] оны 5 сарын 27-нд Бүгд Найрамдах Буряад Улас болгож нэрээ өөрчилсөн тус улс нь мөн оны 12 сарын 25-нд ЗХУ задрахад ОХУ-ын бүрэлдэхүүнд үлдэж, [[1994]] онд түүхэндээ анх удаа ардчилсан замаар ерөнхийлөгчөө сонгоход [[Леонид Потапов]] тус улсын ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон байна.
 
=== Буряад-Монгол ороной түүхэһээ ===
''Дэлгэрэнгые [[Буряад-Монгол ороной түүхэ]] һэдэбые үзэнэ үү.''<br />
Байгалай урда бэеын газар дайда эртэ урдын сагһаа Түб Аазиин түүхэ, соёлтой гээшэ. Энэ хизаарай улад зон хэдэн мянган жэл соо түби дэлхэйн энэ хубида болоһон гайхамшагта үйлэ хэрэгүүдые үзэһэн байна. Байгалай үмэнэхын газарай тон урда холын түүхын һонирхолтой намтар [[Хүннү]]гэй (хуннугай) үедэ байгаа (энэ хадаа Эброопын литээр Ⅰ зуун жэлэй һүүл Ⅲ зуун жэлэй мүн лэ һүүлэй үе байгаа) Хүннүгэй гүрэн түрэдэ олон ондoo гарбалтан байгаа.
 
Тэдээн соо, түрүүлэн хэлэбэл, олонхинь [[монгол]], зарим тэды [[түнгүүс]], [[арьяан]], [[хути]] ([[хид]]), [[юкагиир]], [[түрэг]], [[саамояд]]) гарбалай зон байһан гэхэ. Түүхын баримтануудай ёhooр Хүннү хадаа Түб Аазиин нүүдэлшэдhээ бүридэhэн хүсэтэ гүрэн түрэ байгуулжа, 300 жэлдэ байгаа.
 
Тэрэнэй удаа хэдэн мянгаад жэлэй хугаасаа соо нүүдэлшэдэй гүрэн түрэнүүд хубилжал байдаг һэн ха. Һүүлэй һүүлдэ [[Чингис хаан]] 1206 ондо Монгол угсаатаниие ехэбшэлэн нэгэдхэжэ, Монголой эзэнтэ гүрэниие байгуулһан гээшэ. Тэрэ гүрэн түрын айхабтар шанга журам доро Байгалай урда бэеын хизаарай олон угсаатан Чингис хаанай мэдэлдэ ороод, тэрэнэй уг удамуудай дайшалхы албанда ябаа юм. Чингис хаанай гүрэн түрын унахада, баян газарай эзэдэй <small>(феодаалнуудай)</small> зүрилдөөтэй, хёмороотой Монгол гүрэн үлөө һэн. Байгал далайн хойто, урда бэе руу нүүжэ ерэһэн олон обог, угсаатан тэрэ Монгол гүрэнэй мэдэлдэ һааб даа.
 
ⅩⅥ-дахи зуун жэлдэ Ородой эзэнтэ гүрэн хилэеэ зүүн зүг руу үргэдхэжэ эхилээ. Тиигэжэ Байгал тээшэ зүдхэһэн [[хозаха]]нуудта ([[хасаг]]уудта) энэ хизаарай арад зон дайрагдаһан юм. 1666 ондо Үдэ голой үндэр эрье дээрэ ород хозаханууд модон хэрэм бариба. Тэрэ хадаа хожомоо баян наймаашадай Дээдэ-Үдэ хото, мүнөөнэй Буряад ороной ниислэл Улаан-Үдын эхин байгаа. Ород гүрэнэй хилэ можоёо шангадхаһанһаа уламжалан, Буряад угсаата зон үлэгшэ Монголһоо амяарлагдаа бэлэй. Хаанта засаг Байгалай урда бэедэ өөрынгөө хүтэлбэриин захиргааниие байгуулба. Гэбэшье Буряад-Монголнууд өөһэдынгөө толгойлогшо хүтэлбэрилэгшэдтэй һэн. Тэдэнь Зүүн [[Шэбэр]]эй <small>(Сибиириин)</small> захиргаанай хиналта доро бэлэй. Шэбэрые һэтэ гараһан түмэр замай барилга, мүн Ородые Зүүн-урда Аазиин оронуудтай холбоһон заншалта тэмээн хамбы гэхэ мэтэ ⅩⅧ-ⅩⅨ-дэхи зуун жэлнүүдтэ Байгалай урда бэеын хизаарай эдэй засагай <small>(эконоомикын)</small> хүгжэлтэдэ ехээр нүлөөлөө юм.
 
''Зүблэлтэ засагай үедэ''. 1917 оной [[Арбадахи һарын хубисхал|хубисхал]] <small>(Октяабриин эрбэлюүсэ)</small> Байгалай урда бэе, Ород хоёрой харилсаае саашадань үргэлжэлүүлээ. 1923 ондо табадахи һарын 23-да Буряад-Монголой Өөртөө засаха Зүблэлтэ Ниигэм Журамта Улас <small>(АССР)</small> байгуулагдаба. 1937 ондо Зүүн Шэбэрэй хизаарай захиргаанай байгуулалтые хубилгажа, хэдэ хэдэн аймагуудые уласай <small>(респүүбликын)</small> мэдэлһээ хуули бусаар гаргаад, тэдэниие Буряад хоёр өөртөө засаха <small>(автоноомито)</small> тойрог болгон таһалба. Тэдэ хадаа Шэтэ можын мэдэлэй Ага тойрог, Эрхүү можын мэдэлэй Усть-Ордын тойрог болоно.
 
Зүблэлтэ үе сагай һайншье, муушье үйлэ хэрэгүүдые бүхы гүрэнтэй адли Буряад-Монгол орон амасаха баатай һэн. Зүблэлтэ засагай жэлнүүдтэ уласай хүдөө ажахы ехээр хүгжөө. Арадай ажахын 60 шахуу һалбари, тэдэнэй тоодо ниидэхэ онгосо <small>(самолёот)</small> бүтээлгэ, машиина бүтээлгэ, элшэ хүсэн, шулуу нүүрһэнэй, ашагта малтамалнуудай, модо болбосоруулгын гэхэ мэтэ Буряадай ажаүйлэдбэриин һалбаринууд БНЗНЖУХ-ой <small>(СССР-эй)</small> бүхы эдэй засагай <small>(экономиическа)</small> райоонуудтай нягта харилсаатайгаар хүгжөө һэн. Буряад-Монгол орондо байгуулагдаһан томо үйлэдбэринүүдэй <small>(завоодуудай)</small> олонхинь сэрэгэй <small>(обороонын)</small> бүтээл <small>(продуукци)</small> гаргадаг байжа, улас хаалгатай гуримаар бусад дэлхэйһээ холодуулагданхай байгаа.
 
Илангаяа зүблэлтэ засагай үедэ Буряад-Монгол ороной һургуули һуралсал, эрдэм ухаан, соёл ехээр хүгжэжэ, түүхэдэ ороо. Ородой Шэнжэлхэ ухаанай акадеэмиин Шэбэрэй таһагай Буряадай Шэнжэлхэ ухаанай түб, уласай дүрбэн дээдэ һургуули, 20 гаран теэхникүм, тусхай дунда һуралсалай газарнууд — эдэ бүгэдэ эрдэм ухаанай, мэргэжэлэй ехэ хүсэн гээшэ, ерээдүйн сагта уласай эдэй засаг <small>(эконоомико)</small> хүгжөөхэ хэрэгтэ түлхисэ үгэхэ хүсэн мүн.
 
1958 ондо «Монгол» гэһэн нэрэ зэргэ хуули бусаар болюулагдажа, бүрин эрхэтэ Буряад Өөртөө Засаха Зүблэлтэ Ниигэм Журамта Улас гэжэ шэнээр соносхогдoo һэн.
 
1990 оной арбадахи һарын 8-да уласай "өөртөө засаха" гэһэн нэрэ зэргэ болюулагдажа, бүрин эрхэтэ Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Зүблэлтэ Ниигэм Журамта Улас гэжэ шэнээр соносхогдoo һэн.
 
1991 оной гурабадахи һарын <small>(маартын)</small> 27-до Буряадай Уласай Хурал <small>(Парлаамента)</small> уласай нэрэһээ "Зүблэлтэ", "Ниигэм Журамта" гэһэн элирхэйлэгшэ үгэнүүдые болюулжа, "Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Улас" болгобо. Бүрин эрхэтэ улас, өөрын Үндэһэн хуулитай, хуули гаргаха, тэрэниие хэрэг дээрэ бэелүүлхэ засагтай. 1994 ондо Буряадай түүхэдэ түрүүшын Юрэнхылэгшэ <small>(Перзидеэнтэ)</small> һунгагдаа һэн.
 
== Хүн ама ==
[[File:Buryatialandscape.jpg|right|thumb|300px|Буряадай хүдөө (Улаан Үдын урда)]]
Мүнөөнэй байдалаар Буряад Республикада 969,1 мянга илүү зон амидардаг.
* '''Хүн ама: {{formatnum:969100}} ([[2005]])
** ''Үдхэн тоото зон'': {{formatnum:2.8}} хүн/модо² ([[2005]])
** ''Хотын зон'': {{formatnum:584970}} ([[2002]]), 59.6 %([[2005]])
** ''Хүдөөгэй зон'': {{formatnum:396268}} ([[2002]]), 40.4% ([[2005]])
** ''Эрэ хүнүүд'': {{formatnum:467984}}, 47.7% ([[2002]])
** ''Эхэнэр'': {{formatnum:513254}}, 52.3% ([[2002]])
* '''1000 эрэ хүнэй эхэнэр''': 1,097 ([[2002]])
* '''Дунда наһан''': 31,6 жэл ([[2002]])
** ''Хотын зоной'': 31,2 жэл
** ''Хүдөөгэй зоной'': 32,2 жэл
** ''Эрэ хүнэй'': 29,4 жэл
** ''Эхэнэрэй'': 33,9 жэл
* '''Гэр бүлэй тоо''': 322 289 (958,402 хүнтэй)
** ''Хотын'': 197 651 (566 755 хүнтэй)
** ''Хүдөөгэй'': 124 638 (391,647 хүнтэй)
* '''Хүн аманай хубилуулгын тоо бүридхэл''' (2005)
** ''Түрэлгэнүүд'': 13,551 (14,0%)
** ''Үхэлнүүд'': 15,144 (15,7%)
 
=== Яһатанууд ===
* [[Буряадууд]] — 272,910 мянга тоотой (27,81 %);
* [[Ородууд]] — 665,512 мянга хүрэнэ (67,82%);
* Ярмаан хүнүүд — 11,5 мянга (1,16%);
* [[Украинууд]] — 9,585 мянга (0,98%);
* [[Татаарууд]] — 8,189 мянга (0,83%);
* [[Белоросууд]] яһатан — 2,276 мянга (0,23%);
* [[Хамнигад]] — 2,334 мянга (0,24%);
* [[Жүүд]] — 0,6 мянга болоно.
Үүнэһээ гадна 21 мянгаһаа илүү өөрэ 100 яһатанай түлөөлэгшэд амидаран һуудаг юм (2004 оной нэгэдэхи һарын 1-эй байдалаар) [http://egov-buryatia.ru/index.php?id=273]
{| class="wikitable"
|-
!
! бэшэлгэ 1926 <sup>1</sup>
! бэшэлгэ 1939
! бэшэлгэ 1959
! бэшэлгэ 1970
! бэшэлгэ 1979
! бэшэлгэ 1989
! бэшэлгэ 2002
|-
| [[Буряадууд]]
| 214,957 (43.8%)
| rowspan="2"| 116,382 (21.3%)
| rowspan="2"| 135,798 (20.2%)
| rowspan="2"| 178,660 (22.0%)
| rowspan="2"| 206,860 (23.0%)
| rowspan="2"| 249,525 (24.0%)
| 272,910 (27.8%)
|-
| [[Һоёдууд]]
| 161 (0.0%)
| 2,739 (0.3%)
|-
| [[Ородууд]] <sup>2</sup>
| 258,796 (52.7%)
| 393,057 (72.0%)
| 502,568 (74.6%)
| 596,960 (73.5%)
| 647,785 (72.0%)
| 726,165 (69.9%)
| 665,512 (67.8%)
|-
| [[Украинууд]]
| 1,982 (0.4%)
| 13,392 (2.5%)
| 10,183 (1.5%)
| 10,769 (1.3%)
| 15,290 (1.7%)
| 22,868 (2.2%)
| 9,585 (1.0%)
|-
| [[Татаарууд]] <sup>3</sup>
| 3,092 (0.6%)
| 3,840 (0.7%)
| 8,058 (1.2%)
| 9,991 (1.2%)
| 10,290 (1.1%)
| 10,496 (1.0%)
| 8,189 (0.8%)
|-
| [[Хамнигад]]
| 2,808 (0.6%)
| 1,818 (0.3%)
| 1,335 (0.2%)
| 1,685 (0.2%)
| 1,543 (0.2%)
| 1,679 (0.2%)
| 2,334 (0.2%)
|-
| Бусад
| 9,440 (1.9%)
| 17,277 (3.2%)
| 15,384 (2.3%)
| 14,186 (1.7%)
| 17,630 (2.0%)
| 27,519 (2.7%)
| 19,969 (2.0%)
|}
 
# 1926 ондо Буряад-Монголой Өөртөө засаха Зүблэлтэ Ниигэм Журамта (Социалис) Уласта Ага Буряад, Усть-Ордагай Буряад, Онон, Ойхон аймагууд оруулаа. Тиимэ ушарһаа 1926 оной бэшэлгын мэдээнүүд 1939 оной, орой бэшэлгэнүүдэй мэдээнүүдтэй сасуудхаха аргагүй;
# Ородой тоодо 51 хоозаха хүн;
# Татаар тоодо 1 хэрэшэн.
 
Бусад яһатанай тоо:
{| class="wikitable"
|-
!
! бэшэлгэ 1959
! бэшэлгэ 1970
! бэшэлгэ 1979
! бэшэлгэ 1989
! бэшэлгэ 2002<sup>1</sup>
|-
| [[Жүүд]]<sup>2</sup>
| 2700
| 2100
| 1600
| 1200
| 558
|-
| [[Белоросууд]]
| 1600
| 2300
| 3455
| 5338
| 2276
|-
| [[Чавашууд]]
|
|
| 1282
| 1307
| 864
|-
| [[Ярмаанууд]]
|
|
| 1648
| 2126
| 1548
|-
| [[Эрмээлууд]]
|
|
| 682
| 2269
| 2165
|-
| [[Хасагууд]] (казах)
|
|
| 605
| 1270
| 711
|-
| [[Үзбегүүд]]
|
|
| 486
| 994
| 596
|-
| [[Гүржүүд]]<sup>3</sup>
|
|
| 318
| 612
| 398
|-
| [[Яхадууд]] (заха),
|
|
| 415
| 707
| 283
|-
| [[Тува]]
|
|
| 137
| 476
| 405
|-
| [[Хиргисүүд]] (хоорай)
|
|
| 91
| 176
| 121
|}
 
# <small>Тэрээнһээ гадна, 2002 оной байдалаар Буряадта иимэ яһатан бии: [[БНМУ]], [[БНХАУ]]-ай [[монгол]] — 322, [[дагуур]] — 1 эхэнэр <ref>[http://www.infpol.ru/!1/cms/index.php?page=301002_107 Татьяна Воронина. Сюрпризы и рекорды переписи в Бурятии // ИнформПолис № 43 (526) от 30 октября 2002 г.]</ref>, [[хальмаг]] — 71 хүн; аангли — 3 хүн, абаза — 6 хүн, абхааз — 9 хүн, аваар — 118 хүн (тэрэ тоодо 1 андал хүн), адыгэ — 4 хүн, азербайджан хүн — 1674, [[Алтай хүн|алтай]] — 64 хүн, амеэрикэ — 20 хүн, араб — 2 хүн, Дунда Аазиин араб — 2 хүн, атурая — 1 хүн, [[бажигид]] («иштэг мангад») — 539 хүн, [[бараанса хүн]]— 21, [[булгар (болгар)]]— 62 хүн, [[булгар (балкар)]] (добо хүн) — 7 хүн, вьет — 24, гагауз — 29 хүн, гереэг — 23 хүн, [[дарга хүн|дарга]] — 65, долган — 8, [[дүүнган]] (хуйхуй) — 7, езиид — 7, [[жибэн хүн]] — 5, [[ижоор]] — 1, [[ингүүшт]] — 42, испаан — 1, итаали хүн — 4, ительмеэн — 3, кабардаа хүн («уулын мангад») — 43, камчадаал — 4 хүн, кареэл — 21, куманды — 3, куба хүн — 3, күүрд — 16, лаак — 17, лаатви хүн— 71 (тэрэ тоодо 1 латгаал), литваа хүн — 243, лезгиин — 206, маанси — 3, мари — 390 (тэрэ тоодо 2 уулын мари, 15 нугын ба дундада мари), молдаав — 431, мордоваа — 685 (тэрэ тоодо 7 мокша), [[нани]] — 8, неэнэц — 5, ниивх — 6, [[Нохой хүн|нохой]] («мангад») — 9 хүн, [[нохойбак]] — 6, [[ольча (нани)]] — 11, [[осеэти хүн]] — 136 хүн, [[парсиг]] — 1, поольско хүн — 249, пүштүүн — 25, рома — 290, сельхүп — 2, сеэрб — 5, [[солонгос]] (хорёо) — 596, сүоми — 21 (тэрэ тоодо 1 Иингриин сүоми), сэркэс («уулын мангад») — 3, [[сэсэн (нохчи)|сэсэн]] — 145, табасараан — 33, [[тажиг]] — 251, талыш — 6, [[Хэрэмэй татаар]] — 1, таат — 2, [[тэлэүүд]] — 2, [[тофа]] («[[зүгдэ]]», «[[уряанкад]]») — 4, [[түүрэг]] — 54, [[түркмүүд]] — 41, [[уйгар]] — 33, урумын — 23, үди — 5, үдмүүрдэ — 339, [[үдэгэ]] — 1, хаант — 26, [[харакалпаак]] — 6, [[харасай]] («уулын мангад») — 35, [[Энэдхэг орон|энэдхэг хүн]] — 3, [[хиргис]] — 507, [[хитад (хан) хүн|хитад]] — 635, [[хунгар]] (мажар) — 23 хүн, [[хүми]]-зыряан — 42, [[хүми]]-паарма — 52, [[хүмык]] — 77, цахуур — 1, чеэх — 15, [[шор]] — 6, эвэн — 12, эскимоос — 2ээсти — 55, ондоо — 56 (тэдэ тоодо түгэд, [[хамниган]]), яһатанаа нюуһан — 870.</small>
# <small>Жүүдэй тоодо 1 таат жууд, 1 Дунда Аазиин жүүд, 3 караим.</small>
# <small>Гүржиин тоодо 1 аджаар хүн, 1 мегреэл хүн.</small>
 
 
== Түрын дуулал ==
[[File:Buryat_home2.jpg|thumb|right250px|Мүнөө үеын Буряад гэр. Буряад жиирэй багажа, буу зэбсэгүүд]]
[[File:Buryatia02.png|right|thumb|250px]]
Буряадай засагай толгойлогшо — 4 жэлэй һунгаһан Юрэнхылэгшэ байна. Мүнөөнэй [[2007]] Юрэнхылэгшэ — Вячеслаав Наговиицын. Урдахи Юрэнхылэгшэ [[Потаапов, Леониид Васиильевич|Леониид Потаапов]], [[1994]] оной [[долоодохи һарын 1]]-дэ, [[1998]] ондо (дуунуудай 63,25%), [[2002]] оной [[зургаадахи һарын 23]]-да (дуунуудай 67% гаран) һунгаһан. Юрэнхылэгшэ болохо хүрэтэр, Потаапов Уласай Дээдэ Зүблэлэй түрүүлэгшэ байгаа.
 
Уласай хурал — 4 жэлэй һунгаһан [[Арадай Хурал]] байна. Арадай Хуралда 65 дибатхаад оруулна.
 
Буряад Улас 6 хото, 21 аймаг, 29 хотын түхэлэй тосхон болooд 614 хүдөө һуурин бии юм. Хото гэбэл: уласай ниислэл – [[Улаан-Yдэ]], [[Галуута]], [[Захайнаман]] <small>(Захаамин)</small>, [[Хяагта]], [[Хойто-Байгал]], Баабуушкин. Буряад уласай ниислэл — Улаан-Үдэ хото (ородоор: Улан-Удэ). 1934 он болотор Дээдэ-Үдэ <small>(ородоор: Верхнеудинск)</small> гэдэг нэрэтэй байһан. 1666 ондо [[Үдэ гол|Үдэ голой]] [[Байгал далай|Байгалда]] шууд ородог [[Сэлэнгэ мүрэн|Сэлэнгэ мүрэнтэй]] ниилэһэн газарта бии болоһон түүхэтэй. Одоо тус хотодо 400 мянга гаран зон амидардаг.
 
Аймагууд (Хүн ама [[1 һарын 1|01.01]].[[2010]]<ref>[http://www.gks.ru/bgd/free/b10_107/IssWWW.exe/Stg//%3Cextid%3E/%3Cstoragepath%3E::%7Ctabl-23-10.xls Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2010г.] (xls) ({{rus icon}}).</ref>)
 
* [[Ахын аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Аха аймаг}})
* [[Баргажанай аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Баргажан аймаг}})
* [[Баабантын аймаг|Бабанта <small>(Баунтын)</small> аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Бабанта аймаг}})
* [[Байгал шадар аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Байгал шадар аймаг}})
* [[Бэшүүрэй аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Бэсүүр аймаг}})
* [[Загарайн аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Загарай аймаг}})
* [[Зэдын аймаг|Зэдэ (Жада) аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Зэдэ аймаг}})
* [[Захааминай аймаг|Захайнаман <small>(Захааминай)</small> аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Захайнаман аймаг}})
* [[Мууяын аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Мууя аймаг}})
* [[Мухар Шэбэрэй аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Мухар-Шэбэр аймаг}})
* [[Сэлэнгын аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Сэлэнгэ аймаг}})
* [[Тарбагатайн аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Тарбагатай аймаг}})
* [[Түнхэнэй аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Түнхэн аймаг}})
* [[Хабаансхын аймаг|Хабаансха <small>(Кабанскын)</small> аймаг]] (Худара/Хүдэри) ({{fnОХУАйхүнама|Хабаансха аймаг}})
* [[Хэжэнгын аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Хэжэнгэ аймаг}})
* [[Хурамхаанай аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Хурамхаан аймаг}})
* [[Хориин аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Хори аймаг}})
* [[Хойто-Байгалай аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Хойто-Байгал аймаг}})
* [[Хяагтын аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Хяагта аймаг}})
* [[Эбилгын аймаг|Эбилгэ <small>(Ивалгын)</small> аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Эбилгэ аймаг}})
* [[Яруунын аймаг]] ({{fnОХУАйхүнама|Ярууна аймаг}}) гээд хүдөө аймагууд бии.
 
<div align="center">
{| class="toccolours" style="margin: 0 2em 0 2em"
|-
| bgcolor="#C0C0C0" | '''5 мянган гаран ажаһуугшадтай һуурин газарнууд'''<br />2005 оной нэгэдэхи һарын 1-эй байдал
|-
|
<table width="600" border="0" cellspacing="1" cellpadding="0">
<tr align="left">
<td width="35%" style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Улаан-Үдэ]]</td>
<td width="15%" style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">352,6</td>
<td width="35%" style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Баргажанай-Адаг]]</td>
<td width="15%" style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">7,1</td>
</tr>
<tr align="left">
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Хойто-Байгал]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">25,8</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Хэжэнгэ]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">6,6 (2002)</td>
</tr>
<tr align="left">
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Галуута]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">25,4</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Турантай]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">6,4 (2002)</td>
</tr>
<tr align="left">
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Хяагта]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">18,8</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Хабаансха]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">6,4 (2002)</td>
</tr>
<tr align="left">
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Сэлэнгэ]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">16,1</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Нашан]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">6,1</td>
</tr>
<tr align="left">
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Захайнаман]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">13,0</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Баргажан]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">6,0</td>
</tr>
<tr align="left">
 
 
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Хурамхаан]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">6,0 (2002)</td>
</tr>
<tr align="left">
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Нохой]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">10,6</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Нарһата]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">5,9 (2002)</td>
</tr>
<tr align="left">
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Ара Гол]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">10,2</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Доодо Ангар]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">5,5</td>
</tr>
<tr align="left">
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Бэсүүр]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">9,7 (2002)</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Мухар-Шэбэр]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">5,5 (2002)</td>
</tr>
<tr align="left">
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Хори]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">8,1 (2002)</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Загарай]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">5,5</td>
</tr>
<tr align="left">
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Хаамин]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">8,1</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Хэрэн]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">5,4 (2002)</td>
</tr>
<tr align="left">
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Цагаатайн-Шэбээ]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">7,7 (2002)</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Халюута]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">5,3 (2002)</td>
</tr>
<tr align="left">
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Эбилгэ]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">7,2 (2002)</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Шэнэ Элхи]]</td>
<td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">5,1 (2002)</td>
</tr>
 
</table>
|}
</div>
 
== Эдэй засаг ==
Буряад орон өөрын хүгжэлэй ябасадаа нүүдэлэй мал ажахы болон гар урлалай ажалһаа агаарай хамжаан, уул уурхайн арга зүйн хүртэл шата зам дабажа гараһан гэхэдэ болоно. Мүнөө сагта модо, [[эсэжэ]] <small>(целюлоозо)</small>, ангай арһа, барилгын эд <small>(материал)</small> гэхэ мэтые үйлэдбэрлэн гадаадын оронуудта эльгээдэг.
 
Буряадай ниислэл — [[Улаан-Үдэ]] — хэдэн томо үйлэдбэриин оронууд байдаг: [[Улаан-Үдын авиациин үйлэдбэри]] <small>(завоод)</small>, Улаан-Үдын локомотиив, вагоон заһабарилгын үйлэдбэри, ХАБ Улаан-Үдэстальмост болон бусад.
 
== Болбосорол ==
Дээдэ һургуулинууд:
* ''БГХАА <small>(БГСХА)</small>'': В. Р. Филиипэйн нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын акадеэми. 1932 ондо Буряадай хүдөө ажахын дээдэ һургуули байгуулагдаһан байгаа;
* ''БГЕҺ <small>(БГУ)</small>'': Буряадай гүрэнэй ехэ һургуули. Мүн лэ 1932 ондо байгуулагдаһан юм. Банзарай Доржын нэрэмжэтэ Багшын олон шэглэлэй дээдэ һургуули байһаар, 2000 ондо Гүрэнэй ехэ һургуули боложо хубилгагдаад, хүдэлжэ байна;
* ''ЗШГСУА <small>(ВСГАКИ)</small>'': Зүүн Шэбэрэй Гүрэнэй соёл урлигай акадеэми. 1960 ондо номой һангай хүдэлмэрилэгшэдые бэлдэхэ дээдэ һургуули гээд нээгдэһэн байгаа. Байн соёлой дээдэ һургуули, хожомынь акадеэми болоо;
* ''ЗШГБАЗЕҺ <small>(ВСГТУ)</small>'': Зүүн Шэбэрэй гүрэнэй болбосоруулха арга зүйн <small>(технолоогиин)</small> ехэ һургуули. Улаан-Үдэ хотын дээдэ һургуулинуудай эгээл залуунь юм. 1962 онһоо болбосоруулха арга зүйн дээдэ һургуули гэжэ нээгдэһээр хүдэлнэ.
 
Мүнөө [[Мушхаваа]], [[Тоомск]], [[Новосэбирск]], [[Эрхүү]] хотонуудай 11 дээдэ һургуулиин һалбари һургуулинууд [[Улаан-Үдэ]]дэ нээгдэнхэй.
 
== Олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүд ==
=== Хэлхеэ холбоон, араади <small>(раадио)</small>, зурагта араади нэбтэрүүлгэ <small>(телевиидени)</small> ===
Хубисхалай урда Дээдэ-Үдэ хотодо оройдоол 280 номертой гараар холбогдодог утаһанай хорёо <small>(телефооной стаанци)</small> байһан. 1930-аад онуудаар 800 дугаартай <small>(ноомертой)</small>хүсэд бэшэ оньһожоруулагдамал хорёо хүдэлжэ эхилээ, 1955 ондо 3 000 дугаартай АУХ (АТС) бии болобо. Мүнөө ямар янзын холбоон үгыб даа, энэ хэрэгэй хурдан түргэнөөр хүгжэһые өөр дээрээ мэдэрнэбди.
 
1929 ондо түрүүшын араадидамжуулгын хорёо хүдэлжэ захалһан юм. Улаан-Үдэдэ эгээн түрүүшын зурагата араадидамжуулга 1961 оной июниин 16-да агаарай долгиндо гараһан байгаа. Буряадай Гүрэнэй зурагтараадихамжаан һая болотор араади болон зурагта араади нэбтэрүүлгээр буряад хэлэн дээрээ удхатай һонин дамжуулгануудые хэжэ байдаг бэлэй. Энэ талаараа ори ганса хамжаан <small>(компаани)</small> юм. Мүнөө үедэ, андалдаа-худалдаанай нүлөөндэ орожо, агаарай долгиндо гаража байдаг сагайнь хэмжүүр түлөөһэтэ, тиихэдээ эли бодо бага болонхой.
 
Энээнһээ гадна, үшөө хэдэн аралжаанай шэглэлтэй араади болон зурагта араади хорёонууд Улаан-Үдэдэ ажаллажа байдаг. Жэшээлбэл: зургата араадихамжаанууд: “Ариг Ус”, “Тивиком”, “СТС-Байгал”; араадистүүдинүүд: “Пүүльс-араади”, “Ород араади”, “Эброопо+” болон бусад.
 
=== Хэблэл ===
[[Буряадай номой хэблэл]], “Новапринт”, “Домино” гэһэн хэблэлэй газарнууд.
 
Саг үргэлжэ гаража байдаг һонин, һэдхүүлнүүд:
 
“Буряад үнэн” гэһэн хэблэлэй байшанһаа гаража байдаг “Дүхэриг”, “Буряад үнэн”, “Бизнес-Олзо”, “Спорт-Тамир”, “Уран үгэ”, «Буряад орон» (“Бурятия”) һонинууд, “Морин хуур”, ”Орьёл” (”Вершины”), ”Одон” һэдхүүлнүүд.
 
“Информ Полис”, “Номер Один”, ”Мушхаваагай эбхамта залуушуулай эблэлэй гэшүүн” (“Московский комсомолец”), үшөө нэгэ ”Буряад үнэн” (”Правда Бурятии”), “Буряадай залуушуул” (”Молодёжь Бурятии”) болон бусад сагай эрхээр бии болоһон олон тоото аралжаа наймаанай шэглэлтэй һонинууд болон һэдхүүлнүүд.
 
== Урлиг ==
=== Тияатарнууд ===
Улаан-Үдэ хотын дэбисхэр дээрэ хэдэн томо тияатар бии. Тэдэ тияатарнууднай гансашье улас дотороо бэшэ, мүн бүхы дэлхэй дээрэ мэдээжэ болоһон, үндэр нэрэтэй, суутай, солотой зохёохы ажалтанаараа шалгарһан тияатарнууд гээшэ. Даб дээрэ мэдээд ябахын тулада нэрлэел даа:
* ''БГДАТ (БГАТД)'': Намсарайн Хусын нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй драамын академиическэ тияатар. Н. Г. Балдануугай «Сүмэ сохилго» гэжэ зүжэгөөр 1932 оной долоодохи һарада нээгдэһэн юм. 1982 онһоо шэнэ байшан соо ажаллажа байдаг. Ажалай Улаан Тугай одоноор <small>(оорденоор)</small> шагнагданхай;
* ''ГОрДТ (ГРДТ)'': Михооло Бестүүжевэй нэрэмжэтэ Гүрэнэй ород драамын тияатар. 1928 оной арбан хоёрдохи һарын 28-да түрүүшынгээ зүжэг табижа нээгдэһэн юм;
* ''БГОБАТ (БГАТОБ)'': Буряадай Гүрэнэй Леэнинэй одонто дуури <small>(ооперо)</small> болон бүжэгэн зүжэгэй <small>(балеэдэй)</small> академиическэ тияатар. Улаан-Үдэ хотын гол талмай болохо Зүблэлнүүдэй талмай дээрэ 1940 онһоо амжалта түгэс ажаллажа, уласаа дэлхэй дүүрэн суурхуулжа байдаг тияатар юм. Леэнинэй одоноор шагнагданхай;
* ''“Үльгэр”'': Эдир харагшадай һонирхол эзэлһэн тон баян зүжэгэй нөөсэтэй <small>( репертуаартай) </small>Улаан-Үдын хүүхэлдэйн тияатар;
* ''“Байгал”'': Гүрэнэй үндэһэнэй дуу хатарай «Байгал» тияатар;
* ''Буряадай гүрэнэй хүгжэмэй хүреэлэн <small>(филармоони)</small>'';
* ''Залуушуулай тияатар''.
 
Гадна арадай дуу хатарай хэдэн шуулга («Бадма сэсэг» <small>(«Лотос»)</small>, «Княжий остров», «Булжамуур», «Уряал», «Магтаал», «Ойхон» <small>(«Ольхон»)</small>, «Наран Гоохон», «Ангар» <small>(«Ангара»)</small>), залуушуулай уран һайханай олон тоото бүлгэмүүд байха. Улан-Үдэ хотодо байд гээд лэ наадан, мүрысөөнүүд үнгэргэгдэжэ байдаг.
 
== Тамир ==
Буряад улас илангаяа бүхэ барилдаагаар, һур харбалгаар, нюдаргалан барилдахаар <small>(бооксоор)</small> болон бусад зүйлнүүдээр бэрхэ, дэлхэйдэ мэдээжэ тамиршадтай гэжэ мэдэхэбди. Улаан-Үдэ хотодо тамирай талмайнууд, байшангуудшье байха. Хэдэн тиимэ газар нэрлэбэл:
* Бүгэдэ Найрамдаха Буряадай ӨөЗЗСУ-ай 25 жэлэй ойн нэрэмжэтэ хотын түб сэнгэлдэхэ хүреэлэн </small>(стадион)</small>;
* ХТХБЗ-ой СТК <small>(''КСК ЗММК'')</small> Хүүргын түмэр хэрэгсэлнүүдые бүтээдэг завоодой соёлой болон тамирай коомплексо;
* Тамирай «Динаамо» бүлгэм;
* “Юбилеэйнэ” гэһэн тамаралгын уһан сөөрэм <small>(бассейн)</small>.
Санашадай бааза, тиихэдэ олон тоото хотын болон үйлэдбэринүүдэй мэдэлэй тамирай байшангууд болон талмайнууд тоологдодог.
 
== Шажан мүргэл ==
Буряад орондо шажан мүргэлэй хэдэн янзын шэглэл бии юм. Тэдэнэй эгээл дэлгэрэнгы заншалта болоһон бөө мүргэл, түбэд-монголой [[Буддын шажан|Буддын]] болон ород үнэн алдарта шажанууд мүн. Ородой Буддын шажантанай түб Буряадта байгаа, мүн Буддын шажанай эхэнэрнүүдэй (хандамаанарай) түрүүшын хиид эндэ байгуулагданхай.
 
== Ажаглалата ==
<references/>
 
== Холбооһон ==
{{Commons|Бурятия}}
* {{en icon}} [http://egov-buryatia.ru:8081 Official website of the Buryat Republic]
* {{ru icon}} [http://gov.buryatia.ru:8080 Официальный веб-сайт Республики Бурятия].
* {{bxr icon}} [http://gov.buryatia.ru:8082 «Буряад Республикын» засаг түрын албан ёһоной веб-сайт]
* {{ru icon}} [http://www.buryatia.ru/ Бурятия.ру]
* {{ru icon}}{{bxr icon}} [http://www.buryatia.org/ Буряад арадай сайт]
* {{ru icon}} [http://www.buriatia.ru/ Буряад орон тухай сайт]
* {{ru icon}} [http://www.baikal-media.com/ Буряадай һонинууд]
* {{ru icon}} [http://www.terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act=reg&id=04 Буряад орон. Засаг захиргаанай хубаарилгын тайлбари-каталоог. + 1.01.2006]
* {{en icon}} {{ru icon}} [http://www.bgsha.ru/eng/index.html Official website of Buryat State Academy of Agriculture (БГСХА)]
* {{ru icon}} [http://vsgaki.burnet.ru/ Официальный веб-сайт ВСГАКИ]
* {{ru icon}} [http://bsu.ru/ Официальный веб-сайт БГУ]
* {{en icon}} {{de icon}} [http://www.baikalinfo.com/html/english_startseite.xml.php A free and independent travel Guide for Lake Baikal and the Republic of Buryatia Made from Travellers for Travellers!]
* {{en icon}} [http://www.traveleastrussia.com/buryatia.html The Republic of Buryatia]
{{Good article}}
 
{{Ородой Холбооной Улас}}
{{br}}
{{Буряад Уласай хотонууд}}
{{br}}
{{eng-el}}
{{rus-el}}
 
<!-- Categories -->
<!-- Interwikis -->
 
[[Category:Буряад Республика| ]]
 
[[ace:Republik Buryat]]
[[af:Boerjatië]]
[[an:Buriatia]]
[[ar:بورياتيا]]
[[az:Buryatiya]]
[[be:Бурація]]
[[be-x-old:Буратыя]]
[[bg:Бурятия]]
[[br:Bouryatia]]
[[bs:Burjatija]]
[[ca:Buriàtia]]
[[cs:Burjatsko]]
[[cv:Буряти]]
[[da:Burjatien]]
[[de:Burjatien]]
[[diq:Buryatya]]
[[el:Δημοκρατία της Μπουργιατίας]]
[[en:Buryatia]]
[[eo:Burjatio]]
[[es:Buriatia]]
[[et:Burjaatia]]
[[eu:Buriatia]]
[[fa:بوریاتیا]]
[[fi:Burjatia]]
[[fr:Bouriatie]]
[[ga:An Bhuiriáit]]
[[gl:Buriatia]]
[[he:בוריאטיה]]
[[hi:बुर्यातिया]]
[[hr:Burjatska]]
[[hu:Burjátföld]]
[[id:Buryatia]]
[[it:Buriazia]]
[[ja:ブリヤート共和国]]
[[ka:ბურიატეთი]]
[[kk:Бурятия]]
[[ko:부랴트 공화국]]
[[koi:Бурятму]]
[[kv:Бурятия]]
[[la:Buriatia]]
[[lb:Burjatien]]
[[lt:Buriatija]]
[[lv:Burjatija]]
[[mk:Бурјатија]]
[[mn:Бүгд Найрамдах Буриад Улс]]
[[mr:बुर्यातिया]]
[[ms:Republik Buryatia]]
[[myv:Бурятия Республикась]]
[[nl:Boerjatië]]
[[nn:Burjatia]]
[[no:Burjatia]]
[[os:Буряти]]
[[pam:Buryatia]]
[[pl:Buriacja]]
[[pnb:بریاتیا]]
[[pt:Buriácia]]
[[ro:Buriația]]
[[ru:Бурятия]]
[[sah:Бүрээт Өрөспүүбүлүкэтэ]]
[[sco:Buryatie]]
[[se:Burjatia]]
[[sh:Burjatska]]
[[sk:Buriatsko]]
[[sl:Burjatija]]
[[sq:Burjatia]]
[[sr:Бурјатија]]
[[su:Buryatia]]
[[sv:Burjatien]]
[[ta:புரியாத்தியா]]
[[tl:Buryatia]]
[[tr:Buryatya]]
[[tt:Бурятия]]
[[udm:Бурятия]]
[[ug:بۇرياتىيە]]
[[uk:Бурятія]]
[[vep:Burätijan Tazovaldkund]]
[[vi:Buryatia]]
[[war:Republika han Buryatia]]
[[xal:Бурядин таңһч]]
[[zh:布里亞特共和國]]
"https://bxr.wikipedia.org/wiki/Буряад_Улас" хуудаһанһаа абтаһан