Байгал: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

[[File:-04 sibirien baikalarm blau.JPG.JPG|right|thumb|250px|<font color="grey">Байгал далай</font>]]

 

'''Байгал далай''' – дэлхэйн эгээл гүнзэгы нуур. Далайн гүнзэгы 1637 метр, утань 636 км, үргэниинь 25-hаа 79,4 км хүрэтэр, дунда зэргынь үргэн 48 км болоно. Далайн уhан тон сэбэр, тунгалаг. 40 метр уhанай гүнзэгыдэ хэбтэhэн шулуун элихэнээр харагдажа байдаг. Байгалда 336 гол горхонууд шудхадаг, харин гансал [[Ангар мүрэн]] урдан гарадаг. Зоной дунда үргэнөөр тараhан үгэ бии: «Жэлдэ хэды үдэр бииб, тэды гол горход Байгалда шудхадаг». Эгээл үргэн голнуудыень нэрлэбэл: [[Сэлэнгэ]], [[Баргажан]], [[Эрхүү]], [[Дээдэ Ангар]], [[Турка]]. Январь hарын янгинама хүйтэндэ далай хүрэжэ, май hарын hүүлээр мүльhэнhөө сүлөөрдэг.

 

25-30 миллион жэлэй саана Байгал далай бии болоо гэжэ эрдэмтэд тоолодог. Мүн 15-20 миллион жэлэй урда гэжэ хэлэдэг эрдэмтэд бии. Энэ хугасаа соо Байгалай эрье тойрон олон тоото арадууд ажаhууhан юм. Эдэ арадууд далайда өөhэдынгөө тусхай нэрэ үгэдэг байгаа. Жэшээлхэдэ, [[эвенк]] арад ''Байгалые'' – ''Ламу'', [[яхадууд]] – ''Туха гү'', али ондоогоор ''Байхал'', [[хитад]] аяншад – ''Бэйхай'' ('Хойто далай'), [[монголнууд]] – ''Тэнгис далай'' ('Дотоодын далай'), харин [[буряадууд]] – Байгал далай гэжэ нэрлэнэ. Буряад зоной нэрлэhэн нэрээр Байкал гэжэ ородууд нэрлээ юм.

 

Ургамал болон амитадаар Байгал далай тон баян. Жэшээнь, 1800 гаран янза бүриин ургамал болон амитан үзэгдэдэг. Иимэ баян нуур дэлхэй дээрэ ондоо үгы юм. Жэл бyри эрдэмтэд шэнэ шэнэ түхэлнyyдые нээдэг. Эгээл мэдээжэ Байгалай амитад суута [[омоли]] ба [[хаб загаhан]] (''Phoca sibirica'') гээшэ. Дабhатай далайн уhанда амидардаг эдэнэр ямар аргаар дабhагүй нуурта үдэбэ гээшэб гэhэн асуудалда мүнөөшье болотор эрдэмтэд харюу бэдэрhээр лэ байна. Байгал далайда тоhон жараахай загаhан ажамидардаг.